Tímarit Máls og menningar - 01.11.1987, Blaðsíða 84

Tímarit Mdls og menningar
myrkum köflum sovéskrar sögu. Til dæmis er það fyrst nú á tímum Gor-
batsjovs að út kemur mikil skáldsaga Anatolís Rybakovs um hreinsanir
fjórða áratugarins og verið er að birta verk sem afhjúpa grimmd og fárán-
leika samyrkjuherferðarinnar — þeirrar herferðar sem m.a. gerði út af við
föður Kazangaps í sögu Ajtmatovs. Annað dæmi um það, sem ekki hefur
verið leyft að skrifa er mikil skáldsaga eftir Vasilí Grossman (1905-1964)
sem heitir „Líf og örlög“. Haft er fyrir satt að Súslov, fyrrum helsti hug-
myndafræðingur Kommúnistaflokkins, hafi sagt að þessi skáldsaga gæti
ekki komið út í Sovétríkjunum næstu tvöhundruð árin. Og það er ekki
vegna þess fyrst og fremst að þar er fjallað með sterkum dæmum og miklu
persónusafni m.a. um fangabúðir Stalíns, um harmsöguleg mistök í rekstri
stríðsins við Þjóðverja, um gyðingafjandskap sem m.a. bitnar illa á sovésk-
um vísindum. Það sem gerir þessa miklu styrjaldarsögu enn í dag að bann-
vöru er samanburður sem fleiri Sovétmenn en þeir sem með völd fara eiga
erfitt með að kyngja. Grossman stillir upp Sovétríkjum Stalíns og Þýska-
landi Hitlers ekki sem andstæðum heldur hliðstæðum. I samanburði þess-
um er það látið skipta mestu máli, að ofbeldi alræðisins sviptir menn hvar
sem er innra frelsi, slær þá ótta, gerir þá hlýðna og auðsveipa. „Hið altæka
ofbeldi alræðiskerfanna gat lamað mennskan anda í heilum heimsálfum,"
segir Grossman og bætir við:
„Þarna komu saman sjálfsbjargarhvötin og dáleiðandi afl hugmyndakerf-
anna. Þau hvetja fólk til að leggja á sig hvaða fórnir sem vera skal, sam-
þykkja öll meðöl sem notuð eru til að ná æðstu markmiðum: gera ættjörð-
ina mikla í framtíðinni, tryggja framfarir í heiminum, framtíðarhamingju
mannkyns, þjóðar eða stéttar.“
Grossman er í sögu sinni fyrst og síðast að hafna alræðinu sem leið að
markmiðum, hve ágæt sem þau sýnast, og stilla upp sem andstæðu þess
innborinni frelsisþörf mannsins „sem hægt er að kúga en aldrei tortíma
með öllu“. . .
Sovétbókmenntir hófu göngu sína undir þeim merkjum að allt skyldi
nýtt — formið og inntakið. Fyrst var gefist upp á formtilraunum en þeim
mun fastar haldið á pólitískum kröfum um uppeldisgildi bókmennta í þágu
sovéskrar uppbyggingar. Sú kröfugerð hefur, með ýmsum sveiflum reynd-
ar, verið á undanhaldi í meira en þrjátíu ár. Fyrst fór krafan um hetjuskap-
inn og fegrun veruleikans. Síðan saxaðist á hugmyndir um stéttbundið sið-
gæði, sjálfvirkt ágæti hins sovéska manns og ódýra framfaratrú. Nú finnst
þeim sem sýslað hefur við rússneskar bókmenntir sem hinir bestu sovét-
höfundar standi í listrænum og siðferðilegum skilningi í námunda við hina
miklu meistara fyrri tíma, Tsjekhov og Tolstoj. I virðingu þeirra fyrir
sannleikskröfunni, í leit að siðgæði sem ekki er hagrætt eftir aðstæðum, í
474