Tímarit Máls og menningar - 01.11.1987, Page 118

Umsagnir um bækur
þetta tungumál sem gera mér kleift að
beita einhverri dómgreind á ljóðin, að
sundurgreina stíl og stæla, þó að þessu
tvennu sé iðulega hleypt í hár saman á
svo ögrandi hátt að annað eins hefur
vart sést í íslenskri ljóðlist. Myndin sem
ég skynja af tungumálinu, sem náttúra
undirvitundarinnar talar, ljær þessum
síðustu ljóðlínum vægi og gildi sem ég
fann ekki í ljóðinu sem vitnað var til þar
á undan („Hlóðst þú ekki . . .“). Það
ljóð, og sum önnur i safni Sjóns, ein-
kennist af vanmati eða ofmati á mynda-
uppsprettu undirvitundar, þannig að
ritskoðun vitundarinnar, sem heldur að
undirvitundin hljóti að vera full af stór-
um „skáldlegum" orðum eða frösum,
byrjar að framleiða slíkan texta. Oft
hefur þetta í för með sér þunglamalega
orðræðu sem skartar kippu stirðra
nafnorða, eins og þegar við heyrum af
þörfinni fyrir bítandi dvergkrókódíl
sem rekur ættir sínar til þyrnisólar-
innar
Hún festir þig lamaðan við byssu-
skeftið
meðan kúlan slítur strengi
fiðlunnar á legubekknum
(53)
Sjón er ekki einn um að stunda þann-
ig ritskoðun sem kemur upp um sjálfa
sig. Slíkt hefur alltaf viljað henda þá
sem kjósa að yrkja með súrrealísku
móti; við sjáum til dæmis merki þessa í
Imbrudögum Hannesar Sigfússonar:
A hvirfli geldmunksins skín í gult
tungl
Lágvær flaututónninn skelfur eins og
þaninn strengur
Djúp þögnin er gáruð fíngerðum
ljósbrotum
Gult fílabein er greypt í svart skamm-
byssuskeftið
(Ljóðasafn, Iðunn, 1982, bls. 58)
Það er kannski álitamál hvort Hannes
kemst upp með þetta myndmál, en
mestu skiptir að hvorki er verið að rústa
ljóðrænt gildi myndanna, eins og dada-
istar leituðust við að gera, né skrifa bar-
okkskan ofhleðslustíl, eins og við sjáum
velheppnuð dæmi um í verkum Thors
Vilhjálmssonar. I þeim tilfellum sem
hér um ræðir hættir texta margra súr-
realista til að verða eins og stæling á
villtu máli undirvitundar, en þó án þess
leiks sem slík stæling þyrfti að hafa til
að verða annað en stælar.
Nú ætti ég samkvæmt siðferðiskennd
hins réttláta gagnrýnanda að sýna fram
á hvernig önnur ljóð Sjóns búa yfir
raunverulegum stíl og eru laus við um-
rædda stæla. En ljóðin leyfa ekki svo
klára tvíhyggju. I mörgum þeirra hverfa
í raun skilin milli stíls og stæla, þannig
að það er einsog þessi tvö skilgreining-
ar-hugtök sogist inn í sameiginlegan
uppruna sinn. Um leið verður erfitt fyr-
ir gagnrýnandann að fóta sig á þeim
kletti sem ég er nú búinn að standa á í
eina blaðsíðu eða svo. Með öðrum orð-
um, það verður erfitt að dæma, því text-
inn virðist spila meðvitað með þær for-
sendur sem leiðsegja okkur gjarnan í
„gæðamati" ljóða.
Kannski skiptir máli í þessu sam-
bandi að ljóð Sjóns minna mig ekki svo
mjög á ljóð þeirra frönsku súrrealista
sem helst hafa verið í sviðsljósi stefn-
unnar, heldur frekar á verk hins fræga
súrrealíska málara, Salvador Dali, t. d.
OH!-ljóðið með bleika sófasettinu (107)
og „Skýið yfir stofuborðinu“ sem
„breytist hægt í silkihanska / langrönd-
óttur náttsloppur / með dúfur í ermun-
um / flýgur inní hann“ (60). Dali er sem
kunnugt er bæði snillingur og hnoðari,1
og það er ekki alltaf auðvelt að skilja
508