Tímarit Máls og menningar - 01.03.1999, Qupperneq 152

EINAR MÁR JÓNSSON
hann að mestu af slíkum „tilfærslum“ og árið 1952 birtist svo Gerpla þar sem
vandlega var haldið til haga fjölmörgum beygingar- og orðmyndum forn-
málsins sem eru íslendingum nútímans mun meir framandi en einstök staf-
setningaratriði, svo ekki sé minnst á hin sjaldgæfustu fornyrði. Niðurstaðan
er sú að það er alrangt að „frysta“ eitt stig á þessu langa ferli og líta á það sem
lokasannindi málsins, úrskurð skáldjöfursins um útgáfu fornsagna, án þess
að líta á allt samhengið. Og þá er aðeins eitt eftir. Höfundur nýtur góðs af því
að menn skuli hafa tekið sig til fyrr á öldinni og skrásett vitnisburð manna
um hlutverk fornsagna í þroskasögu þeirra. Hann ætti því að greiða þessa
skuld og safna nú þegar saman vitnisburði þeirra manna sem lentu í brýnum
sálarháska út af „samræmdri stafsetningu fornri“ og frusu af skelfingu þegar
við augum þeirra gein „Mgrðr hét maðr“. Er ekki að efa að slík skrásetning
muni vera lærdómsrík fyrir eftirtímann.
í bókinni segir margt frá því hvernig „höfundurinn" leiki nú það hlutverk
í þjóðarvitund íslendinga sem „hetjan“ hafði áður, og nefnir ýmis skemmti-
leg dæmi. Hins vegar vantar nokkuð á að gerð sé grein fyrir umskiptunum
sjálfum (ef rétt er að nota svo afgerandi orð, þar sem ekki er útilokað að enn
séu einhverjir þeir til sem haldi fast í fýrri viðhorf), og eru þó á því máli ýms-
ar hliðar sem hægt hefði verið að varpa ljósi á. Kannske er það upphafið, að
hugmyndin um „hetjuna" var í rauninni tvíþætt: annars vegar voru garpar
eins og Kjartan og Gunnar, en hins vegar skáldin, Einar skálaglamm, Óttar
svarti, Gunnlaugur ormstunga, Hallfreður, Sighvatur o.fl. (af einhverjum
ástæðum eru þau varla nefnd í bókinni), sem sigldu yfir úfinn sæ með mærð-
ar hlut í skuti og þágu gull úr hendi konunga. Mér þykir ekki ólíklegt að hug-
myndin um „höfundinn" sem hetju og fyrirmynd sé að nokkru leyti
myndbreyting á þessari ímynd skáldsins í fornbókmenntunum. En til þess
að slík myndbreyting gæti orðið eins og raun ber vitni þurft i vissan hvata, og
það var sú hugmynd um „bókmenntir“ sem bæði Nordal og Laxness settu
skýrt fram í e.k. tvísöng á fimmta áratugnum. Það er mikill skaði að höfund-
ur skuli ekki hafa gert þessari hugmynd jafn ýtarleg skil og hetjuhugmynd-
inni í upphafi bókarinnar, því hún er ekki síðra viðfangsefni: svo er nefnilega
að sjá að þessi „bókmenntahugmynd" miðist að verulegu leyti við skáldsög-
ur eins og þær hafa þróast frá seinni hluta 18. aldar og útiloki því fjölmargt,
t.d. fornfræði, sem Nordal er á þessum tíma farinn að kalla „dauðan fróð-
leik“ og „ellibelg sagnanna". Þetta er sennilega ein af ástæðunum fýrir þeirri
hörku íslensku fræðimannanna gegn „sagnfestukenningunni" sem Else
Mundal dregur fram: sú kenning snerist í þeirra augum varla um annað en
„dauðan fróðleik“. En með þessari nýju hugmynd var allt búið í haginn fýrir
myndbreytinguna: skáldið sem gekk fyrir konung rann nú saman við nafn-
lausan höfundinn sem skapaði heimsbókmenntir í óbundnu máli, „bóksög-
142
www.mm.is
TMM 1999:1