Árbók Hins íslenzka fornleifafélags - 01.01.2004, Qupperneq 109

víkingaöld og hvernig hún breyttist þegar samfélagið varð flóknara.
Hvernig breyttist skipulag búsetunnar þegar valdamiðstöðvar í héraði
tóku að myndast, þegar skattheimta var innleidd, og landið var að lokum
innlimað í norska konungsríkið?
Árið 1879 skipulagði Hið íslenzka fornleifafélag fyrsta leiðangurinn til
að finna sögustaði sem getið er í Íslendingasögum4 og fornleifaskráningu
á Íslandi hefur farið mikið fram síðan.Við fornleifaskráningu er nú beitt
margvíslegum aðferðum til að þekkja og meta minjastaði, notast er við
ritaðar heimildir, viðtöl við heimildamenn og vettvangsskoðun til að bera
kennsl á sýnilegar minjar.5 Niðurstöður fornleifaskráningar liggja til
grundvallar bæði rannsóknum á fornleifum og einnig allri minjavörslu.
Ýmislegt í umhverfi og náttúru getur þó valdið skekkju í niðurstöðum
fornleifaskráningar svo að þær verði of gloppóttar til að byggja á þeim
greiningu á búsetumynstri.
Búsetumynstur
Fornleifaskráning getur gefið vísbendingar um félagslegt og efnahagslegt
fyrirkomulag í fornum samfélögum. Niðurstöður fornleifaskráningar eru
venjulega sýndar á kortum sem búsetumynstur, er felur í sér staðsetningu,
stærð og tímasetningu byggðra bóla og samband byggðar og mikilvægra
auðlinda.Vald byggist að miklu leyti á því að ráða yfir landi og náttúru-
legum auðlindum. Slík yfirráð skipta máli um uppruna valds, viðhald þess
og breytingar sem á því kunna að verða. Menn gera tilkall til og slá eign
sinni á mikilvægar auðlindir með því að koma sér upp eignarrétti (rétti
til að nýta þær og útiloka aðra frá þeim).6 Nálægð við auðlind gerir það
auðveldara að slá eign sinni á hana. Því er ekki að undra að búsetu-
mynstur sé fljótt að taka breytingum þegar breytingar verða á dreifingu
valds í þjóðfélaginu.7
Þegar talað er um búsetumynstur er átt við skipulag landnotkunar sem
sýnir hvernig mismunandi hópar fólks hafa nýtt sér landið.8 Greining á
búsetumynstri er unnin með ýmsum aðferðum – skoðaður er aðgangur
að auðlindum [enska: site catchment], svæðin milli byggðu bólanna
könnuð [enska: territories], og athugað hvernig stór og smá býli eða
bólstaðir dreifast [enska: central place studies]. Upplýsingar um
hlutfallslega stærð og búsetu á mismunandi stöðum gefa færi á því að
greina stjórnarfarsmynstur hvers tíma. Niðurstöður úr rannsóknum af
þessu tagi má bera saman milli héraða og tímabila til að átta sig á því
hvernig mikilvægar auðlindir skapast og hvernig þeim er stjórnað. Hér á
108 ÁRBÓK FORNLEIFAFÉLAGSINS