Árbók Hins íslenzka fornleifafélags - 01.01.2004, Page 153

Áður en eldavélar koma til sögu var langalgengast að matvæli væru reykt
í hlóðaeldhúsum. Hangikjöt, pylsur og fleira matarkyns hékk yfir eld-
stæðinu, uppi í „rót“ eins og rjáfur hlóðaeldhúsa var kallað. „Að eiga eitt-
hvað í rótinni“ þýddi í þá daga að vera efnaður. Í lok 19. aldar og framan
af þeirri 20. eru eldavélar að leysa hlóðir af hólmi og torfbæir jafnframt
að leggjast af. Hlóðaeldhús voru áfram notuð til svokallaðra stórelda þó
að eldavélar tækju við daglegri eldamennsku. Þær fengu víðast ný her-
bergi í bæjum, „kokkhús“ eða „maskínuhús“ voru þau kölluð. Í gömlu
hlóðaeldhúsunum var hins vegar soðið slátur, þvegnir þvottar, sviðin svið
og matvæli reykt. Rúgbrauð voru stundum seydd undir potti í hlóðun-
um á meðan reyking stóð yfir til að nýta eldsneytið. Á fyrri öldum voru
oft tvö eldhús á bæjum. Þessi tilhögun sést um allt land á 16. öld en eink-
um á Suður- og Suðausturlandi á þeirri 18. og 19.2 Annað var þá utan-
bæjar, í sérstöku húsi, útieldhús og voru útieldhús notuð á svipaðan hátt
og gert var við hlóðaeldhús eftir að maskínuhús voru komin inni í bæ.
Hólf tengd eldavélum
Eftir að hætt var að elda á hlóðum reyndu menn sums staðar áfram að
nýta reykinn frá mateldum í maskínuhúsum og nokkrar lýsingar eru á
hólfum sem tengd voru reykleiðslum frá eldavélum í þjóðháttasafninu.
Vel þurfti að gæta að því hverju var brennt þegar matur hékk þar uppi.
Allir voru á þeirri skoðun að eldsmaturinn skipti höfuðmáli þegar mat-
vælareyking var annars vegar.
„Þegar ég var drengur var sett botnlaus tunna í kring um reykrörið frá
eldhúsinu og silungurinn var reyktur þar. – Í þá daga var eingöngu eldað
við tað og við,“3 sagði Mývetningur. Á Galtafelli í Hrunamannahreppi
var þess einnig gætt að brenna ekki kolum dagana sem matur var í reyk-
hólfi við skorsteininn. Það var innbyggt á efri hæðinni þegar þar reis nýtt
íbúðarhús 1935. Það var u.þ.b. 2 m á hæð og 1,5 – 2 m á breidd og
tengdist reykháfnum með tveimur opum efst og neðst. Fyrir því var vel
þétt hurð svo að enginn reykur barst þaðan inn í húsið.4
Kofar, hús, rými
Hér verður eingöngu talað um heimareykingu en ekki reykhús í tengsl-
um við kaupfélög og kjötvinnslustöðvar. Á 20. öld var algengast að reykja
í torfhúsum en margs konar aðstaða var annars notuð. Til dæmis var
byggt yfir hraungjótur, þak sett yfir innangrafna hóla og reykur var leidd-
152 ÁRBÓK FORNLEIFAFÉLAGSINS