Tímarit um menntarannsóknir - 01.01.2009, Blaðsíða 12

10
Tímarit um menntarannsóknir, 6. árgangur 2009
framlög til háskólastigsins myndu lækka á
næstu árum vegna samdráttar í tekjum ríkisins
(Menntamálaráðuneytið 2009b). Umfang
háskólastigsins hefur vaxið mikið á síðustu
tíu árum og nú verður að draga saman seglin.
Það verður að telja líklegt að umfang þess
aukist enn á næstu árum en framlög til þess
minnki. Þetta er óheppilegt, svo ekki sé sterkar
að orði komist, vegna þess að kostnaður á
nemanda í íslenska háskólakerfinu er lægri
en á hinum Norðurlöndunum. Í skýrslunni er
lögð áhersla á samvinnu við yfirvöld háskóla
við úrvinnslu á þeim tillögum sem þar koma
fram en ýmsar þeirra eru gagnlegar og líklegar
til að bæta íslenska háskólastigið. Nefna má
sem dæmi tillögu um doktorsnámsskóla og
um einfaldari og skýrari verkaskiptingu á milli
háskólanna. En til að koma þessum tillögum
í framkvæmd, og öðrum sem líklegar eru til
árangurs, þarf menntamálaráðuneytið að hafa
vettvang til að ræða við háskólana og komast
að sameiginlegum niðurstöðum sem leiða til
aukins samstarfs.
Á þessari stundu er ekki vitað hvað
nákvæmlega verður gert á næstu mánuðum. Það
má telja líklegt að háskólum fækki. Æskilegt er
að háskólarnir sjálfir geti stýrt þeirri þróun
en ólíklegt verður að telja að það verði af
sameiningu nema menntamálaráðuneytið taki
þátt í henni og taki af skarið þegar það
er nauðsynlegt. Fjárhagsleg staða háskólanna
er misjöfn og fyrir suma þeirra er eflaust
skynsamlegast að sameinast öðrum háskóla,
fyrir aðra horfa málin öðruvísi við. Þetta gæti
haft í för með sér að fámennar námsgreinar
hyrfu. En þær námsgreinar eru stundum þess
eðlis að þekking á því sviði er mikilvæg fyrir
íslenskt samfélag. Dæmi um þetta gætu verið
íslensk fræði, jarðfræði, orkufræði, haffræði
og sjávarlíffræði. Ef þessar námsgreinar, og
hugsanlega aðrar sem taldar eru nauðsynlegar,
eiga að vera í boði áfram þá verður að taka
sérstakt tillit til þeirra í þeim samningum sem
menntamálaráðuneytið gerir við háskólana
(Börkur Hansen 2005:126-127).
En hvað er það sem er mikilvægast að
varðveita í starfsemi háskólanna í þeim
breytingum sem munu eiga sér stað á næstu
árum? Háskólar snúast einkum um tvennt:
kennslu og rannsóknir. Lifandi rannsóknir
tryggja yfirleitt góða kennslu, þótt ekki sé
það einhlítt, og góð kennsla er mikilvægasti
þátturinn í að stuðla að menntun þeirra
nemenda sem sækja háskólana. Afburða
starfsfólk er auðvitað besta tryggingin fyrir því
að nemendur fái góða menntun. En það þurfa
samt sem áður að vera ýmsir þættir í umgjörð
háskólanna sem gera háskólakennurum fært að
vinna starf sitt eins vel og kostur er. Það fyrsta
sem er ástæða til að nefna er að viðhalda þeirri
fjarlægð sem komst á með lögunum 1997 á
milli háskóla og stjórnmála. Það þýðir ekki að
yfirvöld háskóla og stjórnmálamenn eigi ekki
að ræðast skipulega við um málefni háskóla
heldur að stjórnmálamenn reyni ekki að þvinga
þróun háskóla í áttir sem háskólamenn eru
mótfallnir eða beita tilskipunum umfram brýna
nauðsyn.
Í þeim niðurskurði sem er fyrirsjáanlegur
er líklegt að menntamálaráðuneytið verði að
beita sér fyrir breytingum á háskólastiginu.
Meginreglan í þeim breytingum ætti að vera
sú að námskostir nemenda verði ekki þrengdir
umfram nauðsyn og þeir háskólar sem eftir
standa verði sterkari og lífvænlegri en áður
og geti sinnt þörfum íslensks þjóðfélags í
rannsóknum og kennslu. Þetta getur til dæmis
þýtt að nám verði ekki í boði á jafnmörgum
stöðum og áður. Rökin eru einfaldlega þau að
fjármunir eru ekki fyrir hendi til að halda því
áfram.
Annað atriði sem nauðsynlegt er fyrir góða
þróun háskólastigsins er akademískt frelsi.
Það þýðir að háskólakennararnir sjálfir ákveða
hvað þeir fást við í rannsóknum sínum og
hvernig þeir byggja upp námskeið sín innan
þeirra marka sem deildirnar setja. Það er
mikilvægt að það séu deildirnar sem setja
markmið námskeiðanna en ekki einhverjir
aðrir, innan háskólanna eða utan þeirra. Þessi
skoðun útilokar ekki að deildir ráðgist við aðila
utan háskólanna um uppbyggingu náms eða að
ríkisvaldið setji ákveðna forgangsröð á fé sem
fer til rannsókna. Full ástæða getur verið til
Pistillinn