Tímarit um menntarannsóknir - 01.01.2009, Blaðsíða 18

16
Tímarit um menntarannsóknir, 6. árgangur 2009
tímann á skólagöngu sinni. Hvað veldur því
að sum börn verði fyrir miklu og langvinnu
einelti er hins vegar ekki ljóst. Smith, Shu
og Madsen (2001) telja líklegt að þessi börn
falli af einhverjum ástæðum í vítahring lakari
bjarghátta (e. coping skills), lélegs sjálfsálits,
veikari vinatengsla og aukinnar hættu á einelti.
Bjarghættir fórnarlambanna eru háðir bæði ytri
og innri þáttum. Til innri þátta teljast til dæmis
greind, aldur, kyn og líkamsburðir. Innri þættir
geta þannig tengst ýmsum persónueinkennum,
en þeir eru oftast á einn eða annan hátt háðir
fjölskyldunni, hvort heldur sem er í gegnum
erfðir eða atlæti. Léleg samskipti við foreldra
kunna að hafa neikvæð áhrif á bæði líkamlega
og andlega heilsu barna og auka líkurnar á því
að barn verði fyrir einelti (Rigby, 2002). Ytri
þættir sem tengjast bjargháttum eru til að mynda
vinir og kennarar. Í nýlegri hollenskri rannsókn
(Fekkes, Pijperr og Verloove-Vanhorick, 2005)
kom í ljós að nær helmingur nemenda sem
verður fyrir einelti segir ekki kennurum sínum
frá því og í þeim tilfellum sem það var gert
gerðu kennararnir í flestum tilfellum ekkert.
Rannsóknir hafa sýnt að börn og unglingar
sem verða fyrir einelti hafa gjarnan brotna
sjálfsmynd og eru oft einangruð og einmana
(Nansel, Overpeck, Pille, Ruan, Simons-
Morton og Scheidt, 2001; Olweus, 1994). Þeim
hættir til að þjást af þunglyndi, kvíða og öðrum
andlegum erfiðleikum og eru líklegri en önnur
börn til vímuefnaneyslu og sjálfsvígstilrauna
(Craig, 1998; Due o.fl., 2005; Molcho, Harel
og Lash, 2004; Olweus, 1991). Börnum sem
verða fyrir endurteknu einelti líður verr í
skóla, þau eru oftar fjarverandi (Rigby og
Slee, 1993), skila lakari vinnu (Hugh-Jones og
Smith, 1999) og eiga erfiðara með einbeitingu
(Sharp, 1995). Í rannsókn Björkquist, Ekman
og Lagerspetz (1982) kom fram að þolendur
eineltis telja sig bæði heimskari og minna
aðlaðandi en önnur börn.
Þeim sem leggja aðra í einelti svipar að
sumu leyti til fórnarlamba sinna, til dæmis
hvað varðar léleg félagsleg tengsl, vanlíðan í
skóla og aukna hættu á vímuefnaneyslu (Harel,
1999; Nansel o.fl., 2001; Volk, Craig, Boyce
og King, og fél., 2006). Þó er mikilvægt að
hafa í huga að hér er um þrjá mismunandi hópa
að ræða. Í fyrsta lagi eru þeir sem verða fyrir
einelti en beita því ekki. Í öðru lagi eru þeir
sem leggja aðra í einelti en verða ekki fyrir
slíku sjálfir. Í þriðja lagi er hópur skólanema
sem bæði leggja aðra í einelti og verða fyrir
slíku sjálfir. Gera þarf skýran greinarmun á
félagslegum og sálfræðilegum þáttum sem
hafa áhrif á einelti í þessum þremur hópum.
Útbreiðsla eineltis meðal ellefu til fimmtán
ára nemenda á Íslandi er með því minnsta sem
gerist á Vesturlöndum (Currie o.fl., 2008).
Af 39 löndum og svæðum sem tóku þátt í
alþjóðlegu samanburðarrannsókninni Health
Behaviours in School-Aged Children (HBSC,
2009) eru ellefu ára nemendur á Íslandi í 35.
sæti en þrettán ára íslenskir nemendur í 37.
sæti hvað varðar hlutfall þeirra sem orðið
hafa fyrir einelti að minnsta kosti tvisvar á
undanförnum mánuðum. Hér á landi verða 7%
ellefu ára nemenda og 5% þrettán ára nemenda
fyrir einelti en lægst er það hlutfall 4% í
báðum aldurshópum í Svíþjóð. Meðal ellefu
ára nemenda er hlutfallið hæst 34% í Tyrklandi
en í hópi þrettán ára nemenda er Litháen með
hæsta hlutfallið eða 29%. Einelti meðal 15 ára
nemenda er fátíðast á Íslandi, 3%, en algengast
í Búlgaríu, 24%.
HBSC-rannsóknin gerir kleift að bera
niðurstöður hérlendis saman við sambærilegar
upplýsingar frá öðrum þátttökulöndum vegna
þess að innihald, hönnun og fyrirlögn spurninga-
listanna er staðlað. Markmið þessarar rann-
sóknar var að nota gögnin frá HBSC til
nákvæmrar greiningar á algengi eineltis meðal
drengja og stúlkna í 6., 8. og 10. bekk á Íslandi
og að skoða tengsl þess og samskipta við
fjölskyldu og vini. Rannsóknir benda til þess
að sterk tengsl við foreldra (Olweus, 1993b;
Rigby, 1993, 2002) og vini (Boulton og Smith,
1994; Boulton, Trueman, Chau, Whitehand
og Amatya, 1999; Hodges, Malone og Perry,
1997) geti dregið úr einelti og neikvæðum
afleiðingum þess. Í þessari rannsókn er kafað
dýpra í sambandið milli félagslegra tengsla
og eineltis með því að taka tillit til þess hvort
Ársæll M. Arnarsson og Þóroddur Bjarnason