Jón á Bægisá - 01.04.1997, Blaðsíða 40

Garðar Baldvinsson
Þegar kemur að lýsingum á húsakosti og fólkinu sjálfu sést hvers
frumbyggjarnir eru metnir. íslenskir torfbæir síðustu alda geta vart
talist sérlega heppilegir mannabústaðir og hafa margir íslendingar
gagnrýnt þessa „byggingarlist". Má hér nefna gagnrýni lækna,
menntamanna og pólitíkusa á nítjándu öld sem bentu á heilsuspill-
andi áhrif kofanna, einkum vegna moldargólfanna, loftmengunar af
ryki og reyk bæði frá eldamennsku og tóbaksreykingum, og ljós-
leysi.12 Gestunum er hins vegar meira í mun að skoða, lýsa og þýða
þessar byggingar. T.d. lýsir Henry Holland torfbæjunum í magnaðri
mynd sem nær að kalla fram bæði Lísu í Undralandi og rannsóknar-
áráttu Upplýsingarinnar, um leið og hún gerir íslendinga að dýrum
en setur breska ferðalanginn í stöðu drottnarans, hins æðri sem með
valdi tungumálsins getur ráðið heiminum. Þannig markar Holland
viðföngum sínum, Islendingum, réttan bás:
Á ytra borði, úr lítilli fjarlægð, lítur það út einsog mörgum grös-
ugum bingjum hefði verið hrúgað óreglulega upp, dyr settar á einn
- gluggi á annan - ólokað op á þriðja. Þegar komið er í verustaðinn
eftir löngum & dimmum gangi þarsern veggirnir eru þaktir þurrkuð-
um fiski, er margar vistarverur að finna - ekki með augunum því hér
er ekkert að sjá - heldur með hönd gestsins sem þreifar sig áfram
með veggjunum. Herbergjum er skipað niður án reglu & samsvara
þau bingjunum sem blasa við ytri sjónum. - Öllu svipar þessu mjög
til kanínuholu í stækkaðri mynd. (Holland, bls. 127).13
J. Ross Browne gengur jafnvel hreinna til verks og lýsir „ömurlegu
hreysi“ Þingvallaprests í umfangsmiklu dýramyndmáli: torfkofarnir
„minna helst á fjárhóp í hríðarroki“, burstirnar á „storkshreiður“,
bæjargöngin á „slóð blindrar kyrkislöngu", en fjölskylda prestsins
býr „í einni kös eins og kanínur“. Líkinguna fullkomnar Browne svo
þegar honum verður hugsað til næturstaðar fjölskyldunnar innan-
dyra þarsem allt er fullt af þurrkuðum fiski og skinni:
Þegar fjölskyldan er búin að anda að sér heila nótt óþefnum frá fisk-
inum og gæruskinnunum, er hún orðin svo samdauna, að mesta
12 Varðandi umfjöllun um þessa gagnrýni sjá t.d. Sigurð A. Magnússon (1991 og
1977). Einnig Jón J. Aðils (1915) og von Troil.
13 Á frummálinu: „Externally, at a short distance, it looks as if a number of
grassy eminences had been irregularly heaped up, a door placed in one - a
window in another - an unclosed opening in a third. Entering the habitation
by a long, & dark passage, the walls of which are covered with dried fish,
many apartments present themselves - not to the eye indeed, for nothing is to
be seen - but to the hand of the stranger, feeling his way along the walls.
These rooms are disposed without any regularity, & correspond to the
eminences which appear in the external view. - The whole has much res-
emblance to a rabbit warren on a large scale.“
38
á JSayudá - TÍMARIT ÞÝÐENDA 1*1997