Jón á Bægisá - 01.04.1997, Blaðsíða 38

Garðar Baldvinsson
hægt sé að sjá hana sem það eitt að mynd sé lögð yfir aðra og yfirtaki
þannig þá sem fyrir var. Oft hefur verið bent á að hægt er að líta á alla
hugsun og sérhverja tilraun til tals sem jafngildi þess að skrifa texta
og ekki síður má líta á slík skrif sem þýðingu þar sem eitthvað (veru-
leiki, geðhrif, hugsanir, tilfinningar eða fyrirbæri) er flutt yfir í tákn-
kerfi sem á lítið sem ekkert skylt við þetta eitthvað. Einsog kom fram
í umræðu minni um val á orðunum „hvíti Inúítinn" þá sýnir sjálft
valið hversu hált og skreipt þetta ferli er. En það sýnir einnig að í
nafngiftinni býr vald og tilraun til að ráða við heiminn, við umhverfi
manns. Bæði The Prowler og ferðabókmenntirnar eru slík tilraun, en
um leið aðlögun að heiminum og markaði hans.
Þýðingarferli sem valdbeiting er einkenni á því sem í eftirlendu-
fræðum er kallað „herraorðræða" („master discourse") og vísar til
þess að orðræða valdhafans er orðræða nýlenduherranna, herra-
þjóðarinnar. I þeirri orðræðu er nýlendan, eða landið sem herra-
þjóðin leggur undir sig, ávallt annar. Mary Louise Pratt hefur not-
að um slíka valdbeitingu í þýðingarferlinu hugtakið „mælskulist
nærverunnar" (bls. 205) og vísar þá til hugmynda um það sem hún
kallar „keisaralega sjálfsveru“, þ.e. að ferðalangar líti á sig sem
holdgervinga herraþjóðarinnar eða ríkisins, en það þýðir að við-
komandi er staðgengill þjóðhöfðingjans og tekur sér stöðu sem við-
mið þegar hann skoðar hið nýja land. Heimahagarnir þýða þá ekki
aðeins það almenna einsog landið, umhverfið og menninguna,
heldur einnig það sértæka einsog manninn, einstaklinginn og þá
siðmenningu sem hann tilheyrir innan menningar sinnar. Nýja
landið einkennist fyrir þessu viðmiði af skorti, því þar skortir
menningu, sögu, siði, meðvitund, fólkið er ósiðmenntað. Eru gerð-
ar af því myndir sem hlutgera það, sýna það sem viðfang áhorfand-
ans (ferðalangsins), eða þá að því hreinlega hlotnast ekki sá heiður
að vera með á myndinni. Ferðalangurinn ætlar sér auðvitað að bæta
upp skort íbúanna, ekki síst með því að sjá fyrir sér og jafnvel gera
að raunveruleika mynd af sinni eigin heimaborg, t.d. með því að
ímynda sér enskt iðnaðarumhverfi komið í auðnir Afríku.7
I ferðasögum um Island úir og grúir af slíkum keisaralegum sjálfs-
verum og viðmiðum sem leitast við að bæta upp skort íslendinga og
íslenskrar menningar. Þetta er mjög áberandi hjá Joseph Banks8 sem
kom hingað 1772 (en með honum kom m.a. Uno von Troii) og James
Bryce sem kom hingað 1872. Banks er að sjálfsögðu maður upplýs-
ingarinnar og vill lýsa upp land og þjóð. Það fyrsta sem hann gerir
7 í bók sinni, Tveggja heima sýn, snýr María Anna Þorsteinsdóttir þessu ferli við
á óvæntan hátt og veltir því fyrir sér hvort höfundur Ólafssögu, Eríkur Laxdal,
hafi breytt undrum Kaupmannahafnar, „með öllum sínum turnum og eirþöktu
höllum", í álfheima. (Sjá María Anna 1966, 1. kafla, 4. hluta „Nárnsár".)
8 Banks gaf aldrei út ferðasögu sína heldur fór handrit hennar víða og týndist
um langt skeið en kom loks í leitirnar og var gefið út 1973 (sjá Rauschenberg,
bls. 186-226).
36
d Æœpriiá - TÍMARIT ÞÝÐENDA 1 • 1997