Ritröð Guðfræðistofnunar - 01.01.2011, Qupperneq 22

Hjalti Hugason, Háskóla Islands
Þróun sjálfstæðrar þjóðkirkju á öndverðri 20. öld
Sjálfstæði eða aðskilnaður?
- Kirkjupólitík Þórhalls Bjarnarsonar 1893-1916
Inngangur
Á íslandi er við lýði sérstæð kirkjuskipan en hér starfar sjálfstæð þjóð-
kirkja í stjórnarskrárbundnum tengslum við ríkisvaldið.1 Líta má á þetta
fyrirkomulag sem millistig ríkis-/þjóðkirkjuskipanar af því tagi sem fram
kom á 19. öld og þeirra fríkirkna sem víðast starfa nú.2 Sérleiki evangelísk-
lúthersku meirihlutakirkjunnar hér á landi felst einkum í því að hún nýtur
meiri sjálfsstjórnar en hefðbundnar ríkis-/þjóðkirkjur sem veldur skyldleika
hennar við fríkirkjur. Á hinn bóginn nýtur hún stuðnings ríkisvaldsins
umfram önnur trúfélög í landinu, sem og umfram það sem víðast tíðkast
um kirkjur nú á tímum. Itarlegar er fjallað um þessa stöðu þjóðkirkjunnar í
greininni „Þróun sjálfstæðrar þjóðkirkju á 20. öld - Barátta fyrir kirkjuþingi
hefst“ sem birtist í síðasta hefti þessarar ritraðar. Skal vísað til inngangs
þeirrar greinar varðandi fyllri mynd af núverandi sambandi ríkis og kirkju.3
Með téðri grein var hafin birting á greinaflokki þar sem áformað er
að greina þróun og framvindu hugmyndarinnar um sjálfstæða þjóðkirkju
frá því tillögur um slíka skipan komu fyrst fram hér á landi og til andláts
Þórhalls Bjarnarsonar (f. 1855) biskups (frá 1908) 1916. Eftir það kom
1 Stjórnarskrá lýðveldisins Islands 1944 nr. 33 17. júní. Slóð sjá heimildaskrá. Lög um stöðu, stjórn
og starfshætti þjóðkirkjunnar 1997 nr. 78 26. maí. Slóð sjá heimildaskrá.
2 Hér skipta hugtökin ríkiskirkja, þjóðkirkja, fríkirkja og jafnvel meirihlutakirkja máli. Hið
síðasttalda er hér notað sem hreinræktað lýðfræðilegt og lýsandi hugtak sem nær yfir kirkju
sem rúmar meirihluta þjóðar. Hin eru hér notuð í lögfræðilegri merkingu. Ríkiskirkja nær hér
yfir kirkju sem lýtur yfirstjórn ríkisvaldsins meðan fríkirkja merkir kirkju sem er aðskilin frá
því í stjórnunarlegu tilliti. Þjóðkirkja er hér notað um kirkju sem stendur mitt á milli hinna
stjórnarformanna tveggja, nýtur umtalsverðrar sjálfsstjórnar sem hvílir á lýðræðislegum grunni en
nýtur hins vegar stuðnings og verndar ríkisins. Þjóðkirkjuhugtakið má síðan nota í guðfræðilegri
merkingu en hér er gert enda hvílir stjórnarform kirkju af hvaða tagi sem er ætíð á einhverjum
guðfræðilegum grunni. Sjá t. d. Sigurjón Árni Eyjólfsson 2006: 18-24.
3 Hjalti Hugason 2010: 73-82.
20
1