Ritröð Guðfræðistofnunar - 01.01.2011, Síða 27

... allir kirkjulegir menn hljótfa] að viðurkenna, að framtíð kirkjunna er
eigi glæsileg undir löggefandi þingi, sem getur verið harla ókirkjulegt. Jeg
vil eigi kveða svo upp um löggjafarþing vort til þessa, en hitt dylst mjer eigi,
að það stefnir í þá átt. Og þennan ókirkjulega flokk - frá sjónarmiði ríkis-
kirkjunnar- fylla eðlilega fríkirkjumennirnir, trúaðir kristnir menn, afþeirri
ástæðu, að þeir vilja eigi láta veraldlegt þing ræða og ráða kirkjumálum, þó
aldrei nema þau heiti „veraldleg". Það er með kirkjuna eins og manninn, að
sál og líkami eru óaðskiljanleg eining.20
Hér var Þórhallur Bjarnarson inni á álitamáli sem einnig skaut upp kollinum
á Alþingi og víðar um þetta leyti. Snerist það um hvort þingið gæti fjallað
um kirkjuleg málefni og þar með gegnt hlutverki nokkurs konar kirkjuþings
eftir að það væri orðið hluti af ókirkjudeildarbundnu ríkisvaldi.21 En sú var
raunin hér efitir setningu stjórnarskrárinnar 1874. Konungur var vissulega
skyldur til að tilheyra lútherskri kirkju samkvæmt dönsku stjórnarskránni
en því máli gegndi hvorki um danska og síðar íslenska ráðherra, íslenska
alþingis- og embættismenn eða aðra sem komu að kirkjumálum fyrir hönd
ríkisvaldsins.22 Kirkjumálanefndin sem starfaði í upphafi 20. aldar átti eftir
að taka sömu gagnrýnu afstöðu og Þórhallur í þessu efni.23 I nútímaumræðu
eru hins vegar dæmi þess að litið sé framhjá þessu vandamáli og talið að
sú staðreynd að Alþingi ,,endurspegl[i] ... nokkru stærra samfélag“ en
þjóðkirkjan raski ekki „með nokkru móti stöðu þess til að setja .... reglur
um starfshætti þjóðkirkjunnar með þeim takmörkunum sem ráða má af
stjórnarskránni“.24 Þetta stenst að sönnu út frá íslenskri stjórnskipan og
löggjöf. Hins vegar orkar þessi skilningur tvímælis út frá þeim sjónarmiðum
sem víða koma fram í umræðu samtímans um tengsl trúfélaga sem ekki eru
ríkiskirkjur í þröngum skilningi við ríkisvaldið. Ef ríkisvaldi í veraldlegu
lýðræðissamfélagi er veittur víðtækur réttur til að setja lög sem lúta að
starfsháttum trúfélaga og innra skipulagi er hætt við að trúfrelsi þeirra sé
20 Kirkjublaðið. IV. 1893: 211.
21 Sjá m.a. Ríki og kyrkja 1879: 262. Undirtcktirnar 1894: 99. + Þórarinn prófastur Böðvarsson
1895: 106. Jóhannes L. L. Jóhannsson 1895: 122-123, 124-125. Kirkjulöggjöfin á Alþingi
1895: 155. Alþingistíðindi 1899(B): 1465-1466, 1476-1477, 1480. Alþingistíðindi 1909(A):
1100-1102. Sigurður P. Sívertsen 1909: 174-175. Prestastefnan á Þingvelli 1909: 167. Jón
Ólafsson 1912.
22 Til samanburðar ber að gæta þess að enn verður a.m.k. helmingur ráðherra í norsku ríkisstjórninni
að vera lútherskrar trúar vegna valds hennar í kirkjumálum. Kongeriget Norges Grundlov, ... af
19 juni 1992 nr. 463 (12. gr.). Slóð sjá heimildaskrá.
23 Tillögur um kirkjumál 1906: 16-17.
24 Þorsteinn Pálsson 2009: 16-17.
25