Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.10.2016, Síða 11

10
að prófa virkni lyfja. Engin slík viðmið eru til um það hvernig vísindamenn
skuli bera sig að við að uppgötva vísindakenninguna sjálfa – það mega þeir
gera í draumi, í baði, undir stýri – eða hvernig sem þeim hentar.
Um það sem að ofan segir um greinarmuninn á tilurð og rökstuðn-
ingi vísindakenninga hafa meira eða minna allir vísindaheimspekingar
verið sammála í áratugi. Það er því óumdeilt að hlutdrægni og fordómar
geta haft áhrif á það hvaða vísindakenningar verða til. Á hinn bóginn eru
margir sem telja að hlutdrægni og fordómar hafi ekki áhrif – að minnsta
kosti ekki veruleg áhrif – á það hvernig vísindakenningar eru rökstuddar.
Hugmyndin er að slíkir „utanaðkomandi“ þættir geti vissulega haft áhrif á
það hvaða kenningar vísindamönnum dettur í hug að setja fram en vegna
þess að rökstuðningur vísindakenninga sé ekki hlutdrægur eða háður for-
dómum hverfi öll skaðleg áhrif þessa áður en vísindakenning er samþykkt.
Fordómar og hlutdrægni hafi því ekki áhrif á það hvað sé á endanum talið
til vísindalegra staðreynda.
Það eru tvær ástæður fyrir því að nefna þennan greinarmun á tilurð og
réttlætingu vísindakenninga á þessu stigi. Í fyrsta lagi skiptir hann máli
vegna þess Longino og Douglas færa báðar rök fyrir því að hlutdrægni geti
þrátt fyrir allt haft veruleg áhrif á réttlætingu vísindakenninga. Longino
og Douglas myndu eflaust báðar fallast á að hlutdrægni getur líka haft
mikil áhrif á tilurð vísindakenninga en hugmyndir þeirra snúast um að
hlutdrægni hafi áhrif á rökstuðninginn. Í öðru lagi er ég að nefna þennan
greinarmun vegna þess að ég mun færa rök fyrir því síðar í greininni að í
þessu samhengi sé greinarmunurinn á tilurð og rökstuðningi ekki alveg
jafn klipptur og skorinn og gert hefur verið ráð fyrir. Nánar tiltekið mun
ég sýna fram á að rökstuðningur vísindakenninga sé oft nátengdur því
hvernig vísindakenningar verða til, og að rökstuðningur fyrir vísindakenn-
ingum geti verið hlutdrægur einmitt vegna þess að hlutdrægni og fordóm-
ar geta haft áhrif á tilurð kenninga.
Longino: Vanákvörðunarrökin
Helen Longino byggir rök sín fyrir því að hlutdrægni geti haft áhrif á
rökstuðning vísindakenninga á þeirri staðreynd að það er alltaf ákveðið
rökfræðilegt „bil“ á milli þeirra kenninga sem er verið að rökstyðja hverju
sinni og þeirra athugana, tilrauna og annarra reynslugagna (e. empirical
data) sem eiga að styðja kenninguna. Þetta bil felst í því að engin vísindaleg
gögn geta gulltryggt að vísindakenning sé sönn – það er alltaf mögulegt
FinnuR Dellsén