Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.10.2016, Blaðsíða 16

15
Douglas áherslu á að reynslugögn geti aldrei sannað fyrir fullt og allt að
tiltekin vísindakenning sé sönn, en Douglas horfir á málið frá öðru sjón-
arhorni. Rökfærsla sem notast er við í vísindum kallast tilleiðsla (e. induc-
tion). Í grófum dráttum má segja að tilleiðsla sé sú tegund rökfærsla þar
sem forsendurnar styðja við niðurstöðu rökfærslunnar en útiloka þó ekki
að niðurstaðan sé ósönn. Við beitum tilleiðslum meðal annars til þess að
mynda okkur skoðanir á hlutum sem við höfum af einhverjum ástæðum
ekki beina reynslu af, svo sem það sem varðar ókomna atburði eða fjarlæga
hluti sem við höfum aldrei komist í tæri við. Sagt er að tilleiðsla sé sterk
þegar nægilega líklegt er að niðurstaðan sé sönn ef forsendurnar eru allar
sannar. Tilleiðslur geta hins vegar aldrei sannað niðurstöðuna fyrir fullt
og allt – það er alltaf mögulegt að niðurstaða tilleiðslu sé ósönn þótt for-
sendurnar séu allar sannar. Eðli málsins samkvæmt fylgir því þess vegna
alltaf ákveðin áhætta að notast við tilleiðslur. Í ljósi þess að tilleiðslur eru
óhjákvæmilegar í vísindum er þessi svokallaða tilleiðsluáhætta (e. inductive
risk) daglegt brauð innan vísinda.
Þegar vísindamenn ákveða að fallast á tiltekna vísindakenningu þurfa
þeir því alltaf að meta hvort nægilega mikið af reynslugögnum styðji við-
komandi kenningu til að það sé áhættunnar virði að fallast á kenninguna.
En það hvort kenning sé studd nægilega miklum gögnum er augljóslega
matskennt, og mun meðal annars byggjast á því hversu mikið er í húfi
að mati viðkomandi vísindamanna. Svo tekið sé öfgafullt dæmi þá er afar
mikið í húfi í kjarneðlisfræði, sérstaklega þegar um er að ræða kenningar
sem hafa beinar afleiðingar á mat á því hvort hættulaust sé að láta tiltekin
kjarnorkuferli fara fram í kjarnorkuverum. Ímyndum okkur til dæmis að
kjarneðlisfræðingar séu beðnir um að skera úr um hvort tiltekinn kjarnaofn
geti brætt úr sér með þeim afleiðingum að úr yrði mjög mannskætt kjarn-
orkuslys ef ekki væri útbúinn sérstakur kælibúnaður til að koma í veg fyrir
það. Gefum okkur jafnframt að í þessu dæmi séu kjarneðlislíffræðingarnir
nánast handvissir um að engin þörf geti skapast fyrir slíkan kælibúnað,
enda geri líkön þeirra ekki ráð fyrir að þær aðstæður gætu nokkurn tímann
skapast. Engu að síður væru margir vísindamenn í þessum sporum tregir
til að fallast á að kjarnaofninn geti ekki brætt úr sér, enda væru afleiðing-
arnar af því að hafa rangt fyrir sér óhemju alvarlegar.
Þetta tengist hlutdrægni í vísindum að því leyti að mat vísindamanna
á því hvort tiltekin kenning sé nægilega líkleg til að hægt sé að samþykkja
hana er ekki endilega hlutlægt mat. Þvert á móti virðist matið oft ráðast
HLUTDRæGNi Í VÍSiNDUM