Tímarit Máls og menningar - 01.09.2009, Page 136

136 TMM 2009 · 3
D ó m a r u m b æ k u r
ora, hafi lengi haft illan bifur á Grími og blásið í glæður fjandskapar gegn
honum. Þarna mættust stálin stinn, sýslumenn vanir að fara sínu fram en
Grímur var þeim ekki auðveldur, fastur fyrir og stífur á meiningunni. Þeim
tekst að lokum að gera hann að táknmynd hins óbilgjarna valds sem hægt var
að hrópa gegn: Lifi þjóðfrelsið! Drepist kúgunarvaldið! En hetjuskapurinn
reynist ekki meiri en svo að eftir Norðurreið og andlát amtmanns fara bændur
undan í flæmingi, mæta ekki í yfirheyrslur og vilja lítt við byltingarandann
kannast. Sú lýsing verður öll næsta brosleg og birtir manni Norðurreið sem
persónulegt uppgjör fremur en hugmyndalega uppreisn, að stærstum hluta
ráðabrugg fáeinna óvildarmanna Gríms Jónssonar.
En Kristmundur bendir líka á samhengið í sögunni og hin hugsanlegu áhrif
Norðurreiðar. Eitt hið hörmulegasta væri þá Pereatið í Lærða skólanum ári
síðar þegar snillingurinn og valmennið Sveinbjörn Egilsson var hrópaður
niður af frökkum skólapiltum sem vildu ekki sæta aga eða stilla drykkju í hóf.
Hann nefnir að forsprakkarnir höfðu fyrr drukkið dús með beggja handa
járninu Kristjáni bæjarfógeta, fyrrum skrifara Gríms og meintum kærasta
dóttur hans, sem vafalaust hefur ekki latt þá. Engu máli skiptir í sögunni þótt
Sveinbjörn hafi ef til vill verið of stífur á meiningunni og ræða hans yfir
skólapiltum hafi ekki verið sérlega taktísk. Pereatið stytti ævi Sveinbjörns
Egilssonar, landi og þjóð til óbætanlegs tjóns.
Hin áhugaverða spurning í þessu samhengi er vitanlega af hverju andstaðan
við Grím sprettur upp og að hve miklu leyti ástæður óvinsælda hans liggja í
persónu Gríms sjálfs. Í sjálfu sér er öll bókin svar við þeirri spurningu. Og
svarið er ítarlegt. Kristmundur hefur leitað víða fanga, nýtur þess að hafa víð-
feðma sýn á menn og málefni, og þekkja persónur og leikendur og allt bak-
sviðið til hlítar. Sú viðamikla þekking höfundar er helsti styrkur bókarinnar.
Þess vegna getur Kristmundur leyft sér í þessari bók, hugsanlega í meira mæli
en í fyrri verkum, að leggja út af heimildunum og jafnvel sviðsetja, túlka
atburði, varpa fram tilgátum og spurningum sem af þeim leiða. Allt er það gert
af varfærni og smekkvísi, og flestar ályktanir höfundar eru sannfærandi og vel
undirbyggðar.
Jafnframt því sem Kristmundur kannar rækilega allt umhverfi og uppvöxt
Gríms, þá skyggnist hann inn í sálarlíf hans. Sem dæmi um slíka athugun má
nefna þessa mikilvægu lýsingu á Grími ungum, sem skýrir hvers vegna hann
tekur svo nærri sér að fá ekki embætti sem hann átti aldrei raunverulega
möguleika á:
Hvers vegna fær þetta honum svo mikils? Eru dagdraumar frá bernskuárum enn svo
ofarlega í huga hans? Þegar hann var umkomulaus piltur í ríki þeirra Stefánunga,
höfðu metnaðardraumar tíðum sótt á hann, orkugjafi þeirra var vafalítið runninn
frá „ætt hinni miklu“, eftir leynistigum sálarlífs, þar sem móðurást, særður metn-
aður og hefndarhugur falla í sama farveg. Móðir hans og systir hafa aldrei dregið dul
á að hlutverk hans mundi verða og ætti að verða að gera veg þeirra sem mestan, lyfta
þeim báðum upp úr vinnukonusessi í virðingarstöðu. Allt þetta hafði brugðist að
honum þótti. Þó hafði hann heima og heiman verið talinn líklegri til frama en aðrir
TMM_3_2009.indd 136 8/21/09 11:45:38 AM