Tímarit Máls og menningar - 01.11.2009, Side 20

G u ð n i E l í s s o n
20 TMM 2009 · 4
af svipuðum toga, en einkunnarorð hans, „Ímyndunarafl er yfirsterkara
þekkingu“ (5), rættust einnig með hætti sem höfundarnir sáu ekki fyrir.
Enda fór lítið fyrir íróníu sem bókmenntalegu stílbragði á árunum sem
skýrslan var í smíðum.28
Jafnvel þeir sem rýna af festu í íslenskt lundarfar geta orðið tíma-
tengdri íróníu að bráð. Ég hef reifað forvitnilegar kenningar Högna Ósk-
arssonar geðlæknis um þá óbærilegu „vanmáttarkennd eða skömm“
sem Íslendingar hafi þurft að „fela í óaðgengilegum afkimum þjóðarsál-
arinnar“, en hún er tengd tíma hinna myrku miðalda, tíma þegar „þjóð-
in átti engar hetjur, engin afrek“ (21). Undir lok greinar sinnar slær
Högni hins vegar varnagla. Hugsanlega hefur honum þótt atlaga sín að
sjálfsmynd Íslendinga fullharkaleg. Hann veltir því upp hvort skammar-
tilfinningin geti ekki einnig leitt af sér eitthvað jákvætt og svarar því svo
að hún birtist „í vinnusemi og ósérhlífni þegar kemur að því að skapa
eitthvað nýtt, taka áhættu“ (23). Högni gat auðvitað ekki frekar en aðrir
séð fyrir að þessi „jákvæði“ þáttur, áhættufíknin, yrði Íslendingum
rækilega að falli aðeins fimm árum síðar.
IV. „Hvað ætlar þú þennan draum þýða?“
Í vetrarbyrjun 2008 varð mönnum tíðrætt um rof af ýmsu tagi. Trún-
aður í samfélaginu hafði verið rofinn. Rof hafði myndast á milli ráða-
manna og almennings, á milli auðstéttar og alþýðu, og svo komst hug-
takið siðrof skyndilega í tísku.29 Ólgu- og umbrotatímar leiða gjarnan til
einhvers konar rofs. Ef rofið er af hugmyndafræðilegum toga breytast
þær aðferðir sem við notum til að skilja heiminn umhverfis okkur, sýn
okkar á veruleikann verður önnur. Tímatengd írónía sprettur úr slíku
rofi, úr því augnabliki er endaskipti verða á tilverunni og ný sannindi
taka við af gömlum, þegar blekking víkur fyrir þekkingu. Rofinu má
líkja við syndafall og þá bitru reynslu sem slíku falli fylgir. Þá segir ein-
staklingurinn skilið við fyrri skilning sinn á tilverunni og sér eldri orð
og gjörðir í nýju og írónísku ljósi. Fortíðin verður nánast að framandi
veruleika.
Orðræða útrásaráranna sótti ýmis af viðmiðum sínum í þrönga og
upphafna túlkun á hetjubókmenntum miðalda. Í slíkri túlkun er gengið
að íslenskum yfirburðum sem vísum, jafnt er kemur að líkamlegu og
andlegu atgervi. Ekki er ósennilegt að þessa sögusýn megi rekja til sjálf-
stæðisbaráttu Íslendinga og þess þjóðernisskilnings sem birtist í ljóðlist
rómantísku skáldanna á 19. öld og allt fram yfir fyrri heimsstyrjöld, t.d.
í ofurmennishyggju íslenskrar nýrómantíkur og sögulegum skáldsög-
TMM_4_2009.indd 20 11/4/09 5:44:35 PM