Tímarit Máls og menningar - 01.11.2009, Side 54

54 TMM 2009 · 4
Jón Ólafsson
Innri þroski, ímynd og
samfélagssáttmáli
– Gagnrýni á tímum góðæris og samstöðu
Fyrir 65 árum, 17. júní 1944, var íslenskur samfélagssáttmáli staðfestur
formlega með því að stofnað var lýðveldið Ísland og það látið leysa af
hólmi hið rétt tæplega 27 ára gamla konungsríki.1
Um hvað snerist þessi samfélagssáttmáli? Hann varðaði auðvitað
grunnskipan ríkisins – lýðræði – þingræði; stjórnarskrá – réttarríki.
Þetta nýja lýðveldi átti að tileinka sér og þróa áfram allt það besta úr
vestrænni stjórnlaga- og stjórnmálahefð. Fyrir fámenna þjóð í Norður-
Atlantshafi má gera ráð fyrir að slík markmið hafi lýst ærnum metnaði;
smáþjóðin ætlaði sér að standa jafnfætis öðrum, miklu stærri þjóðum.
En er rétt að líkja lýðveldisstofnuninni við samfélagssáttmála – eða
segja hana jafnvel vera slíkan sáttmála? Líklega er sú ákvörðun að stofna
lýðveldi og slíta konungssambandi við Danmörku það næsta sem Íslend-
ingar hafa komist því að vera á einu máli um eitthvað; 71.122 greiddu
atkvæði með því að stofna lýðveldi, 377 greiddu atkvæði á móti. Það er
gríðarlegur munur. Enda lá við að sumir gætu talið upp þá sem greiddu
atkvæði á móti: það jaðraði auðvitað við landráð að hafa gert það.2
Þar með er ekki sagt að svo yfirgnæfandi meirihluti þýði að með þeirri
ákvörðun að stofna lýðveldi hafi verið gerður samfélagssáttmáli. Hins
vegar mætti ef til vill segja það um samþykkt lýðveldisstjórnarskrárinnar.
Hún var samþykkt með ofurlítið minna yfirgnæfandi meirihluta við sama
tækifæri og ákveðið var að stofna íslenskt lýðveldi. 69.435 greiddu atkvæði
með henni en 1.051 var á móti. En þrátt fyrir að stjórnarskráin hafi hlotið
svo yfirgnæfandi stuðning og samþykki þjóðarinnar, er þó iðulega talað
mjög óvirðulega um hana. Í umræðum manna heyrist stundum að hún sé
nokkurskonar „bútasaumur“ og henni er jafnvel líkt við „stagbætta flík“.
Það mætti halda að sú stjórnarskrá sem við búum enn við hafi aldrei átt
að vera annað er bráðabirgðaplagg.3 Sjálfsagt eru margar ástæður fyrir
þessu viðhorfi til stjórnarskrárinnar, en það breytir þó ekki því að kjós-
TMM_4_2009.indd 54 11/4/09 5:44:38 PM