Tímarit Máls og menningar - 01.02.2011, Page 138

D ó m a r u m b æ k u r
138 TMM 2011 · 1
grein“ (77) sem fara að sækja á Laxness á seinni hluta sjötta áratugarins sem og
hvernig „hugmyndir fljóta mjög frjálslega milli bókmenntaforma á þessu
skeiði höfundarferils Halldórs“ (79). Viðbragð gagnrýnenda við hinum „fljót-
andi“ textum er „að skoða verkin í samhengi við aðrar bókmenntagreinar til
að staðsetja þær“ (79). Sem sagt, torskilin verk skáldsins eru borin saman við
önnur (og auðskiljanlegri) verk – og verk sem ögra viðteknum bókmennta-
greinum eru borin saman við aðrar bókmenntagreinar. Það er í raun dapurlegt
til þess að hugsa hversu bókmenntaumræða getur verið föst í viðjum vanans.
Athyglisvert er að á sama tíma og Laxness efast um það bókmenntaform sem
hann leiddi sjálfur til öndvegis í íslenskum bókmenntum tuttugustu aldar má
sjá, af þeim tilvísunum sem Haukur dregur fram úr bréfum og greinum
skáldsins, hvernig hann afneitar ítrekað stórum hugmyndakerfum og „als-
herjarsannleik“ (sjá t.d. s. 18, 80, 86). Þarna má segja að Laxness sé langt á
undan sinni samtíð því slík afneitun er ein helsta forsenda þess póstmódern-
isma sem fyrst tekur að láta á sér kræla í íslenskri menningarumræðu löngu
síðar. En þetta tvennt – efasemdir um skáldsöguna sem listform og afneitun á
stórum hugmyndakerfum og alsherjarsannleik – er samtengt hjá Halldóri
Laxness einfaldlega af þeirri ástæðu að í stóru þjóðfélagslegu skáldsögunum
hans má auðveldlega greina stór hugmyndakerfi og trú á ákveðinn sannleika.
Þetta tengist líka skrifum Laxness um hinn fyrirferðarmikla Plús Ex, sögu-
manninn sem „sættir sig ekki við annað en öndvegi nær miðju frásagnarinnar“
eins og það er orðað í „Persónulegum minnisgreinum um skáldsögur og leik-
rit“ sem Laxness skrifar árið 1964. Haukur ræðir glímu Laxness við Plús Ex í
nokkuð löngu máli (64–65 og 82–90) og tengir við hugleiðingar hans um hlut-
verk rithöfunda og þær hugleiðingar tengjast síðan umræðu um bókmenntir
og fagurfræði sem mynda stóran hluta Skáldatíma. Haukur bendir á að „[e]ftir
því sem líður á Skáldatíma er sem skilin milli stjórnmálamannsins og skálds-
ins Halldórs Laxness verði skýrari uns lesandanum getur fundist sem hann
standi frammi fyrir tveimur ólíkum mönnum. Bygging verksins ýtir undir þá
tilfinningu“ (95). Það má því kannski álykta að í Skáldatíma undirbyggi Lax-
ness sjálfur þá mynd sem síðan er borin fram í Skeggræðum Matthíasar
Johannessen; að skáldið og stjórnmálamaðurinn Halldór Laxness eigi fátt sam-
eiginlegt.
Að mínu mati er mestur fengur í því hjá Hauki í greiningu hans á Skálda-
tíma hvernig hann tengir bókina við þá „umræðu um frásagnarfræði sem fram
fer í ritgerðum Halldórs á sama tíma“ (100) og hvernig hann sýnir fram á að
„glíma hans við sögumanninn er […] höfuðvandamál hans ferilinn á enda“
(103). Í þeim þremur skáldverkum sem eru í brennidepli í rannsókn Hauks má
sjá hvernig Laxness heldur þessum tilraunum sínum áfram: „Þar opinberast
lesandanum ólík svið frásagnarinnar og persónur ýmist tvístrast eða samsam-
ast sögumanni og jafnvel höfundi“ (103).