Tímarit Máls og menningar - 01.05.2011, Side 27
Í þá g u f r a m v i n d u m a n n k y n s i n s
TMM 2011 · 2 27
að veði við að verja hagsmuni þjóðarinnar. Ýmsir fleiri staðir í Four
Quartets voru túlkaðir sem þjóðernisvakning, t.d. niðurlagið á „Little
Gidding“. Þar má finna framtíðarsýn sem var álitin eiga við um hina
föllnu, bresku hermenn sem myndu fagna með hinum lifandi á sigur
stundinni: „We are born with the dead:/See, they return, and bring us
with them.“31
Þegar Hannes Sigfússon gefur út Sprek á eldinn geisar annað stríð:
Kalda stríðið. Minna var um bein vopnaátök í því stríði og þær skærur
sem upp komu voru allar háðar mjög fjarri Íslandi. Kalda stríðið var
fyrst og fremst hugarástand. Hannes Sigfússon hafði ort um það í
Imbrudögum og honum var vaxandi nærvera hernaðar á landinu mikið
áhyggjuefni eins og hann lýsir í ævisögu sinni: „Ég hafði alist upp í
íslenskri friðsæld, dálítið utan við heiminn, og orðið vitni að hernámi
landsins sem í einni svipan gerði okkur að styrjaldaraðilum, fagnað
síðan langþreyðum friði í nokkur missiri, en brátt fundið nepju kalda
stríðsins næða um mig eins og helspá.“32 Líklega hefur Hannesi ekki þótt
hæfa að líkja starfi sínu við neitt sem minnti á hernað. Í staðinn velur
hann þessa þjóðlegustu iðju Íslendinga, sjómennskuna, en í Sprekum á
eldinn er sterkur þjóðernislegur strengur. Upphafsljóð bókarinnar heitir
einfaldlega „Ættjarðarkvæði“ og gefur tóninn fyrir það sem á eftir fer.
Á Íslandi var afstaða manna í kalda stríðinu enda venjulega notuð sem
mælikvarði á tryggð þeirra við þjóðernið og ættjörðina. Hvor fylkingin
sakaði hina um landráð: Herstöðvaandstæðingar kölluðu mótherja sína
taglhnýtinga Bandaríkjamanna og fengu á móti ásakanir um tengsl við
Sovétríkin. Á orðum Hannesar má sjá að hann stillir friðsælu, íslensku
sveitalífi upp sem andstæðu við veruleika hernámsins.
En skáldskapurinn er meira en bara þjóðleg iðja. Í Four Quartets, líkt
og í fleiri ljóðum Eliots, er skáldinu lýst sem sjáanda. Hlutverk þess er
að skilja og orða stöðu sína í sköpunarverkinu.33 Hið óformbundna og
huglæga (tilfinningar, sannindi) er það sem skáldið á að binda í form
í verkum sínum: „Only by the form, the pattern,/Can words or music
reach/The stillness …“.34 Alltaf þegar maðurinn reynir að upplifa sann
leikann verður hann fyrir áföllum freistinga og er afvegaleiddur af
skynfærum sínum.35 Reynslusannindi hafa takmarkað gildi. Og jafnvel
sannleikur eða þekking sem búið er að koma böndum á með röklegum
aðferðum (tungumáli) er ófullkominn, því heimurinn er síbreytilegur:
There is, it seems to us,
At best, only a limited value
In the knowledge derived from experience.