Tímarit Máls og menningar - 01.05.2011, Page 27

Í þá g u f r a m v i n d u m a n n k y n s i n s
TMM 2011 · 2 27
að veði við að verja hagsmuni þjóðarinnar. Ýmsir fleiri staðir í Four
Quartets voru túlkaðir sem þjóðernisvakning, t.d. niðurlagið á „Little
Gidding“. Þar má finna framtíðarsýn sem var álitin eiga við um hina
föllnu, bresku hermenn sem myndu fagna með hinum lifandi á sigur­
stundinni: „We are born with the dead:/See, they return, and bring us
with them.“31
Þegar Hannes Sigfússon gefur út Sprek á eldinn geisar annað stríð:
Kalda stríðið. Minna var um bein vopnaátök í því stríði og þær skærur
sem upp komu voru allar háðar mjög fjarri Íslandi. Kalda stríðið var
fyrst og fremst hugarástand. Hannes Sigfússon hafði ort um það í
Imbrudögum og honum var vaxandi nærvera hernaðar á landinu mikið
áhyggjuefni eins og hann lýsir í ævisögu sinni: „Ég hafði alist upp í
íslenskri friðsæld, dálítið utan við heiminn, og orðið vitni að hernámi
landsins sem í einni svipan gerði okkur að styrjaldaraðilum, fagnað
síðan langþreyðum friði í nokkur missiri, en brátt fundið nepju kalda
stríðsins næða um mig eins og helspá.“32 Líklega hefur Hannesi ekki þótt
hæfa að líkja starfi sínu við neitt sem minnti á hernað. Í staðinn velur
hann þessa þjóðlegustu iðju Íslendinga, sjómennskuna, en í Sprekum á
eldinn er sterkur þjóðernislegur strengur. Upphafsljóð bókarinnar heitir
einfaldlega „Ættjarðarkvæði“ og gefur tóninn fyrir það sem á eftir fer.
Á Íslandi var afstaða manna í kalda stríðinu enda venjulega notuð sem
mælikvarði á tryggð þeirra við þjóðernið og ættjörðina. Hvor fylkingin
sakaði hina um landráð: Herstöðvaandstæðingar kölluðu mótherja sína
taglhnýtinga Bandaríkjamanna og fengu á móti ásakanir um tengsl við
Sovétríkin. Á orðum Hannesar má sjá að hann stillir friðsælu, íslensku
sveitalífi upp sem andstæðu við veruleika hernámsins.
En skáldskapurinn er meira en bara þjóðleg iðja. Í Four Quartets, líkt
og í fleiri ljóðum Eliots, er skáldinu lýst sem sjáanda. Hlutverk þess er
að skilja og orða stöðu sína í sköpunarverkinu.33 Hið óformbundna og
huglæga (tilfinningar, sannindi) er það sem skáldið á að binda í form
í verkum sínum: „Only by the form, the pattern,/Can words or music
reach/The stillness …“.34 Alltaf þegar maðurinn reynir að upplifa sann­
leikann verður hann fyrir áföllum freistinga og er afvegaleiddur af
skynfærum sínum.35 Reynslusannindi hafa takmarkað gildi. Og jafnvel
sannleikur eða þekking sem búið er að koma böndum á með röklegum
aðferðum (tungumáli) er ófullkominn, því heimurinn er síbreytilegur:
There is, it seems to us,
At best, only a limited value
In the knowledge derived from experience.