Tímarit Máls og menningar - 01.05.2011, Blaðsíða 110

Á d r e p u r
110 TMM 2011 · 2
orðum hvað það er sem ég ætla mér að
taka til skoðunar en þau orð virðast fara
algerlega fram hjá Hjörleifi: „Í þessari
grein langar mig til þess að ræða
íslenska byggingararfleifð og hvernig
hún er orðin að umdeildu verkefni á
tímum þar sem yfirvöld sækjast eftir því
að koma torfhúsum á heimsminjaskrá
UNESCO. Á sama tíma og þetta á sér
stað hefur einkaframtak á borð við
Íslenska bæinn brugðist við nýrri menn­
ingarstefnu stjórnvalda og fjárfest í
menningararfleifð. Ég mun sérstaklega
ræða hvernig innleiðing menningar­
stefnu nýfrjálshyggju hefur grafið undan
kennivaldi Þjóðminjasafns Íslands sem
ábyrgðaraðila húsasafns safnsins og
byggingararfleifðar“ (bls 267).
Í framhaldi af þessum orðum geri ég
heimsminjaskrárverkefnið að umtals­
efni en sú vinna íslenskra yfirvalda
hleypir af stað hnattrænum áherslum og
hugsun um íslenskan menningararf
innan vébanda þess staðbundna.1 Um
sambærilega vinnu annars staðar í
heiminum hefur verið fjallað í löngu
máli og tekur umfjöllun mín mið af
því.2 Hjörleifur nefnir þessa mikilvægu
forsendu fyrir um fjöll uninni ekki einu
orði í grein sinni. Hjörleifur staðhæfir
hins vegar blákalt: „Ef draga á saman
efni greinar Sigurjóns í mjög stutt mál
þá heldur hann því fram að Þjóðminja­
safn Íslands valdi spjöllum á torfhúsa­
minjum þjóðarinnar með röngum
vinnubrögðum og skilningsleysi á eðli
torfs sem byggingarefnis og vanmati á
fagurfræðilegu gildi þess“ (bls. 72). Þetta
er einfaldlega rangt, ég held þessu hvergi
fram. Annað í grein Hjörleifs er með
sama sniði og langar mig til að nefna
nokkur dæmi til viðbótar.
„Hryðjuverk“!!!
Í grein minni segi ég: „Ein ástæðan fyrir
því að torfhúsum var hafnað af þjóðern­
isverkefninu (nationalization project)
var vegna þeirrar sannfæringar að torf­
húsin skorti fagurfræðilega eiginleika“
(bls. 267). Hjörleifur les þessa setningu
þannig að ég sé þeirrar skoðunar að
„torfhúsinu hafi verið hafnað af íslensku
þjóðinni af fagurfræðilegum ástæðum“
(bls. 69). Það ætti að vera hverjum
manni ljóst að hér er Hjörleifur að snúa
út úr orðum mínum og gera mér upp
skoðanir sem ég kannast ekki við. Hjör­
leifur horfir algerlega fram hjá útskýr­
ingum mínum á þessu lykilatriði í
greiningu minni, þegar ég skrifa: „Nei­
kvæðnin gagnvart torfhúsum varð að
áhrifamikilli orðræðu um nútíma Ísland
á 19. og 20. öld. Útrýming torfhúsa varð
að siðferðilegu markmiði nútíma­
umræðunnar með það að markmiði að
bæta hreinlæti og almennt ástand
almennings. Torfhúsin voru sögð
vandamál og varð útrýming og stað­
gengill þeirra að þjóðernislegri upp­
byggingu sem ríkið leiddi. Með þessum
hætti varð torfhúsið að tákni fyrir
„gamla tímann“ og ósamrýmanlegt
nútíma samfélagi“ (bls. 267). Útrýming
torfbæja fór fram undir þessum þjóð­
legu formerkjum þeirra sem töldu þjóð­
inni betur borgið í annars konar húsa­
kynnum. Oft er vitnað til skoðana Guð­
mundar Hannessonar læknis en hann
hefur fengið þau vafasömu eftirmæli að
hafa „barist fyrir útrýmingu torfbæj­
anna“.4 En í upphafi feril síns þótti Guð­
mundi ekki mikið til torfhúsa koma og
hélt því til að mynda fram í Bjarka 1899
að þau væru „skrælingjum einum sam­
boðin“. Umræðan um torfbæina um og
eftir 1900 snerist einnig að miklu leyti
um eiginleika efnisins sem í þeim var
(torf, grjót, timbur) fyrir heilsufar og
menningarástandið í landinu. Um 1920
fer torfbæjum ört fækkandi og áhersla
er lögð á að byggja hús úr annars konar
efnum. Og þeir bæir sem eftir standa