Tímarit Máls og menningar - 01.05.2011, Síða 46

G u n n a r M á r H a u k s s o n
46 TMM 2011 · 2
efni bíður fræðilegrar úrvinnslu og væri til dæmis verðugt verkefni fyrir
meistaranema í íslenskri bókmenntafræði að vinna úr.
Ég hef oft undrast hve margir þekkja lítið til ljóða Jóhanns að „Sökn­
uði“ undanskildum. Viðurkennt er að „Söknuður“ sé eitt fegursta kvæði
sem ort hefur verið á íslensku en samt hafa menn ekki lagt á sig að leita
uppi hin kvæðin og lesa þau.
Eftirfarandi setning í formála Halldórs Laxness í ljóðabókinni Kvæði
og ritgerðir er lífseig. Þar segir: „Ágætur bókmentafrömuður hefur
komist svo að orði um það er varðar Söknuð Jóhanns: „Jóhann Jónsson
er eins kvæðis maður og má vel við una. Margur hefur orðið að láta sér
duga minna.“ Margir virðast hafa tekið þetta svo bókstaflega að óþarft
sé að kynna sér önnur ljóð Jóhanns.
Í bókinni Úngur ég var (1976, bls. 74) upplýsir Halldór Kiljan hver
þessi „ágæti bókmenntafrömuður“ var, það var Jón Helgason. Ég held
að það sé augljóst að hvorugur þeirra Jóns og Halldórs meinti þessi orð
svo bókstaflega sem þau virðast oft tekin.
„Mikill séntilmaður og kommúnisti“
Mér finnst ég hafa þekkt Jóhann Jónsson alla tíð, þó að hann hafi látist
fimm árum áður en ég fæddist. Hluti af því hve Jóhann var lifandi fyrir
mínum hugskotssjónum var að ekkja hans, frú Göhlsdorf, var heimilis­
vinur í Urðartúni við Laugarásveg, æskuheimili mínu.1 Ég sé hana fyrir
mér sitjandi í stól. Hún var nokkuð feitlagin kona með grátt uppsett
hár. Hún var lærð leikkona og tjáði sig mikið með leikrænum töktum,
miklum handahreyfingum, áherslum í raddbeitingu og galopnum
augum.
Í raun vissi ég harla lítið um samband pabba og Jóhanns. Ég vissi að
pabbi var við útför Jóhanns og skrifaði minningargrein um hann sem
birtist í Morgunblaðinu. Við bræður munum báðir eftir lýsingu pabba
á útförinni sem greinilega hafði mikil áhrif á hann, sérstaklega þegar
kistan var látin síga niður í gólfið.
Þegar ég fer nú að kanna líf Jóhanns Jónssonar kemur nafn Hauks
Þorleifssonar hvergi við sögu. Hann virðist þó hafa verið eini Íslend­
ingurinn sem var viðstaddur andlát Jóhanns. Halldór Laxness kvaddi
hann tveimur dögum áður en hann dó og Jón Leifs kom þegar hann
frétti lát Jóhanns. Salóme Nagel bjó í Berlín með fjölskyldu sinni og
hefur sennilega komið með Jóni Leifs, bróður sínum, en þau þrjú, Jón,
Salóme og Haukur, voru einu Íslendingarnir við útför Jóhanns.
Í öllum skrifum Halldórs Laxness er hvergi minnst á Hauk Þorleifs­