Tímarit Máls og menningar - 01.11.2011, Side 110

Á d r e p u r
110 TMM 2011 · 4
ing?2 Höfundar voru Andri Fannar Ott­
ósson og Steinar Örn Atlason. Megin­
þemað í greininni er athugun á pers­
ónum þáttaraðarinnar út frá hugmynd­
um Sigmunds Freud og Jacques Lacan
um hugarstarf mannsins. Markmið höf­
unda var að rýna í þættina og sýna
hvernig þeir sem afurð mannshugans
renna stoðum undir kenningu sálgrein­
ingarinnar .3 Með öðrum orðum: Andri
og Steinar telja Næturvaktina veita inn­
sýn í sálarlíf fólks og færa þeir ýmis rök
fyrir því. Í greininni er því jafnframt
haldið fram að sálgreining sé nauðsyn­
leg til að ráðast að rótum ýmissa sál­
rænna vandamála; lyf og erfðagreining
séu ónóg í baráttunni við þessi vanda­
mál.
Þessu tvennu verður mótmælt. En af
hverju að mótmæla sérstaklega þessari
grein? Eru ekki margar sambærilegar
greinar til þar sem svipaðar fullyrðingar
er að finna, t.d. á síðum TMM? Svo er
ekki. Greinin um Næturvaktina er til­
raun til sálfræðilegrar umfjöllunar um
hugarstarf mannsins, og þar liggur
munurinn á henni og flestum öðrum
greinum sem fjalla um freudískar (eða
lacanískar) greiningar á bókum, sögum
og slíku.4 Í þeim greiningum er ekki
fullyrt að bókin eða verkið veiti innsýn
inn í raunveruleg hugarferli fólks, hvað
þá að mælt sé með tiltekinni gerð af
meðferðartækni. Þær greiningar veita
oftast aðeins annað sjónarhorn á sög­
una, sjónarhorn sem ber ekki að taka
bókstaflega.
Auk áðurnefndra mótmæla verður
fjallað um tvenn almenn andmæli við
dulvitundarhugtaki Freuds.
Manngerðir
Í grein sinni skoða þeir Andri og Steinar
Næturvaktina sem afurð mannshugans,
eitthvað sem lýtur lögmálum sálgrein­
ingar.5 Þeir segja jafnframt að það að
horfa á Næturvaktina [sé] því eins og að
skyggnast inn í hug mannsins, eða litla
samfélagið (eins og Georg nefnir bens­
ínstöðina) sem býr í vitund hvers
manns.6 Þetta litla samfélag eru fyrir­
brigðin það (id), sjálf (ego) og yfirsjálf
(superego) sem Freud sagðist hafa upp­
götvað og fjallaði um í verkum sínum
um mannshugann. Fyrirbrigðin þrjú eru
eins konar þrískipting hugans. Eiga
aðalpersónur þátttanna að vera fulltrúar
þessara fyrirbrigða, samkvæmt grein­
inni.
Andri og Steinar telja að Ólafur sé
fulltrúi þaðsins,7 en þaðið er að sögn
Freuds frumstæðasti hluti sálarlífsins.8
Þaðið, segir Freud, leitar eftir tafarlausri
ánægju og er fullkomlega eigingjarnt.
Sigurjón Björnsson, þýðandi Freuds á
íslensku, segir um þaðið í bók sinni, Sál­
könnun og sállækningar, að [s]iðrænt
mat fyrirfinnist þar ekki …9
Georg er, samkvæmt greininni,
fulltrúi yfirsjálfsins.10 Yfirsjálfið er hinn
gagnrýni hluti hugans, samkvæmt
Freud. Hlutverk þess ku vera að sjá um
ýmiss konar sjálfsathugun, vera miðstöð
samvisku og siðræns mats, – en yfir­
sjálfið samkvæmt fræðunum er mjög
strangt og óbilgjarnt.11
Sjálfið segir Freud að sé eins konar
sáttasemjari þaðsins og yfirsjálfsins;
milligönguaðili. Daníel á að vera fulltrúi
þess í þáttunum.12 Segir Freud að sjálfið
sé skynsamt og í tengslum við raunveru­
leikann ólíkt þaðinu og yfirsjálfinu, en
þaðið og yfirsjálfið geri gjarnan kröfur
sem ómögulegt sé að verða við. Sífelldur
órói sé í kringum sjálfið, enda séu þaðið
og yfirsjálfið í stöðugum átökum, og
sjálfið sáttasemjarinn í átökunum.13
Við þessar hugmyndir Andra og
Steinars er margt að athuga og eru hér
fern mótrök við þeim:
(a) Markmið Andra og Steinars var
að sýna hvernig þættirnir renna stoðum