Tímarit Máls og menningar - 01.11.2011, Síða 120

D ó m a r u m b æ k u r
120 TMM 2011 · 4
með konu sinni og barni rétt utan við
bæinn, en það er eina sena verksins sem
ekki gerist í borginni. Þar birtast veik­
leikar Gests, hann afhjúpast sem fórnar­
lamb þeirrar yfirgangssemi sem síðan
beinist að honum alla söguna út í gegn.
Gestur getur ekki borið hönd yfir höfuð
sér, hvað þá trúað konu sinni fyrir
ofbeldinu – enda ráðskast hún reyndar
einnig með hann. Gestur býr sér því til
virki gegn vanmættinum sem hann
finnur fyrir gagnvart öðru fólki með
smásmugulegri rannsóknarvinnu sinni.
Hann hleður margvíslegum gögnum
taumlaust upp í kringum sig þangað til
ytri óreiða tekur að renna saman við
óreiðuna í huga hans. Loks er svo komið
fyrir honum að eina undakomuleiðin
sem hann finnur er í sérkennilegu „hug­
arfjósinu“ þar sem einungis er hægt að
færa langsóttar og nokkuð sjálfhverfar
fræðimannshugsanir hans – eða „skít­
inn“ – til, því ógerningur er að moka
honum út.
*
Þessar fyrstu tvær fyrstu bækur Berg­
sveins eiga ýmislegt fleira sameiginlegt
en hinn pólitíska undirtón, ekki síst
hvað aðalsöguhetjurnar varðar. Halldór
og Gestur hafa báðir alist upp í brotnum
fjölskyldum, þeir hafa verið afskiptir og
búið við ástleysi og einelti. Báða skortir
sjálfstraust og þeim fylgir umkomuleysi
í tilraunum þeirra til að fóta sig í lífinu.
Trillukarlinn Halldór og menningar­
fræðingurinn Gestur kenna báðir þung­
lyndis og þótt þeim fyrrnefnda takist
fyrir tilstilli ástarinnar að vinna sig frá
myrkrinu sem sækir á hann, verður
Gestur fullkominni brjálsemi að bráð.
Aukapersónur í þessum sögum, svo sem
presturinn í Landslag er aldrei asnalegt
og móðir Gests í Handbók um hugarfar
kúa, fara heldur ekki varhluta af geð­
rænum vanda – hann leggur líf þeirra
beggja í rúst. Í báðum verkunum kemur
fantasía við sögu í þessu samhengi; sem
yfirnáttúrulegur kraftur í fyrri bókinni
er verður sögupersónunni til bjargar, en
sem táknmynd alvarlegrar geðröskunar
í þeirri í síðari þar sem Gestur hörfar
inn í sitt eigið glugga­ og hurðarlausa
„hugarfjós“.
En þótt skyldleiki sé óneitanlega fyrir
hendi með þessum tveimur sögupersón­
um Bergsveins, er talsverður munur á
umhverfi þeirra og aðstæðum í úr­
vinnslu höfundarins. Alþýðumaðurinn
Halldór býr við hið opna haf og leitar
andlegrar fróunar í víðáttum sjóndeild­
arhringsins og náttúrunnar, hvort held­
ur sem er á láði eða legi. Hann hefur
ekki rekist í skóla vegna eineltisins, er
náttúrbarn sem dreymir um að njóta
ásta utandyra, og verður gjarnan ómótt
af húsalykt eða hita innandyra. Gestur
er andstæða hans að þessu leyti. Hann
er skilgetið afkvæmi borgarastéttar
samtímans, langskólagenginn en hefur
með vali sínu á menntun gert uppreisn
gegn uppalendum sínum sem vildu að
hann fetaði í fótspor þeirra sjálfra og
yrði lögfræðingur. Hann er dæmigert
borgarbarn, innilokaður hvert sem hann
fer innan þess ramma sem honum er
markaður í sögunni, að undanskilinni
opnunarsenunni.
Andstæðurnar eru því augljósar í
þessum verkum Bergsveins, þar sem sjó­
sóknin er sett fram sem heilbrigðari leið
til að ala önn fyrir sér – og halda geð­
heilsunni. Halldór trillukarl framleiðir
verðmæti, bæði í eiginlegum skilningi
og óeiginlegum – í það minnsta hvað
þjóðlegu áhersluna og arfleifðina varð­
ar. Í tilviki Gests er fræðastörfum, eins
og þeim er sinnt í samtímanum, hins
vegar stillt upp sem holradda og sjálf­
hverfri rýni sem ekki hefur neitt nýti­
legt fram að færa heldur býr einungis til