Tímarit Máls og menningar - 01.02.2016, Side 52

52 TMM 2016 · 1
Gunnþórunn Guðmundsdóttir
„Allt sem þú gerir
breytist í reynslu“
Ferðalag um sjálfsævisöguleg skrif Jóns Gnarr
‚Reynslusaga‘ er nokkuð gott íslenskt orð sem er full ástæða til að dusta rykið
af og jafnvel hrista svolítið upp í. Vissulega hefur það ekki mjög bókmennta-
legan blæ yfir sér, jafnvel mætti segja að það væri notað sem skammaryrði
í daglegu tali: „Æ, þetta er svona reynslusaga,“ eða „hún er alltaf að segja
einhverjar reynslusögur af sjálfri sér“. Reynslan sem um ræðir er nær
undantekningarlaust einhvers konar hörmungar eins og einföld netleit sýnir
fram á, en fyrstu 20 færslurnar þar sem orðið kemur fyrir eru allar tengdar
alkóhólisma, eiturlyfjum, geðsjúkdómum, misnotkun eða krabbameini.
Reynslusögur af þessu tagi eru svo uppistaðan í þeirri bókmenntategund
sem hefur verið nokkuð áberandi á metsölulistum síðustu tvo áratugi eða
svo og kölluð hefur verið á ensku ‚misery memoirs‘. Þetta eru harmsögur,
hörmungasögur eða játningabókmenntir sem gjarnan fjalla um hvernig
sögumaður hefur sigrast á hrikalegri reynslu. Fjölmörg dæmi eru um slíka
texta en einn dæmigerður er harmsaga Dave Pelzers A Child called „It“: One
Child‘s Courage to Survive (1995; Hann var kallaður „þetta“: barátta drengs
fyrir lífi sínu, 2001), sem segir frá skelfilegri misnotkun í barnæsku. Slíkar
bækur njóta ekki endilega mikillar virðingar, þær eru nokkuð neðarlega
í virðingarstiga bókmenntanna, höfundarnir jafnvel sakaðir um ýkjur og
tilbúning, verkin kennd við tilfinningaklám og staða þeirra á sölulistum
talin staðfesta þá hugmynd að höfundurinn hafi í ákveðnum skilningi selt
sig og fortíð sína. Svona verk hafa þó eins konar tilfinningavald, þ.e. sögur
sem segja frá ofbeldi, illri meðferð eða viðlíka, er vandasamt að gagnrýna
og vefengja, þótt fjölmörg dæmi séu um vafasama meðferð á staðreyndum í
slíkum textum. Viðtökur þeirra eru um margt athyglisverðar og ýmislegt í
umræðunni um slíkar bækur minnir á orðræðu um sjálfsævisöguna almennt
sem ávallt hefur loðað við hana, einkum þó metsölusjálfsævisögur. Þetta er
gagnrýni sem beinist að því þegar höfundur er talinn hafa gengið of langt
í útlistun sinni á fortíðinni og sjálfum sér, farið yfir einhver mörk, ögrað á
einhvern ósæmilegan hátt. Þá er ekki litið á slíkar sögur sem ‚bókmenntir‘,
heldur einhvers konar óhefta sjálfstjáningu, eins og sögurnar hreinlega
frussist út úr höfundinum, formlausar og gersneiddar listfengi. Ekki er laust