Tímarit Máls og menningar - 01.02.2016, Síða 140

D ó m a r u m b æ k u r
140 TMM 2016 · 1
Heimska er stór bók. Þrátt fyrir að
hún sé mun styttri en systurbækur
hennar Gæska (2009) og Illska (2012),
kemur hún víða við og tekur á ýmsum
álitamálum samtímans af hörku. Sé
bókunum þremur stillt saman má með
góðum vilja og túlkunargleði að leiðar-
ljósi greina samtal um þróun mannsins
frá 20. öld til okkar tíma og inn í fram-
tíðina. Ef tesan Gæska (samtíminn) og
antitesan Illska (fortíðin) eiga í átökum
– hið góða og hið illa – er útkoman
Heimska (framtíðin). Ekki er það væn-
leg útkoma fyrir vestræna hugmynda-
sögu en í ljósi yfirvofandi loftslagsbreyt-
inga af mannavöldum virðist slík
dystópísk niðurstaða ekki fjarri lagi.
Bókin skipar sér í hóp skandinavískra
bókmennta sem hafa verið skilgreindar
sem „skandinavískar sektarkenndarfrá-
sagnir“ (e. Scandinavian Guilt narrati-
ves). Það eru frásagnir þar sem meðvit-
und um að forréttindi skandinavískra
persóna er á kostnað fólks í öðrum
heimshlutum, hvort sem snýr að
ómannúðlegum framleiðsluháttum, lok-
uðum landamærum, stríðsrekstri eða
öðrum þáttum, er í forgrunni.3
Margt hefur nú þegar verið sagt um
Heimsku en bókin býður upp á ýmis
konar umræður, í fræðilegu samhengi
ekki síst við hugmyndir Michels Foucault
um vald og eftirlit. Það sem helst vakti
athygli þessa lesanda eru vangaveltur um
frelsi rithöfunda til að framsetja undir-
skipaða þjóðfélagshópa í samfélaginu og
virkni dystópíu í textanum.
Heimska er saga rithöfundanna Áka
og Lenítu Talbot, hjóna á fertugsaldri sem
starfa á Ísafirði en fljótlega bíður sam-
band þeirra skipbrot. Líkt og í Illsku er
frásögnin brotin upp með textum í
pistlastíl. Hugrenningarnar sem þar birt-
ast þjóna þeim tilgangi að setja persónur
og atburði sögunnar í víðara samhengi og
tengja þær við framtíð mannsins, skynj-
un hans á tímanum og hegðun fólks á
samfélagsmiðlum. Einnig gegna íslenskar
menningarstofnanir stóru hlutverki,
starfsmenn Forlagsins, Fréttablaðsins og
ritstjórar útvarpsþáttarins Víðsjá koma
fram og staðsetja þannig frásögnina í
nálægri framtíð sem gefur höfundi færi á
að vera í nánu samtali við samtímann.
Þau Áki og Leníta lenda í því óláni að
uppgötva, eftir margra mánaða vinnu,
að þau hafa, að miklu leyti, skrifað sömu
bókina, Akmeð og Akmeð. Án þess að
nefna það við hvort annað ákveða þau
bæði að skrifa um sýrlenska flóttamenn
á Íslandi, starfsemi ISIS og sjálfsmynd
Íslendinga (s. 53) Með því að gera aðal-
persónurnar að rithöfundum sem starfa
í íslensku samfélagi gefst Eiríki tækifæri
til að ræða ólíka afstöðu fólks til listar-
innar og hlutverks hennar í samfé-
laginu. Í bókinni snertir hann á notkun
fjölmiðla og útgefenda á persónulegri
reynslu höfunda í kynningu á bókum
sínum og umræðu um stöðu höfunda
gagnvart umfjöllunarefni sínu. Í viðtali
við Fréttablaðið lýsir Leníta sínum
Akmeð á eftirfarandi hátt:
Akmeð er óður til sjálfsmyndarinnar,
sagði Leníta. Hún fjallar um merkingu
þess að vera Íslendingur; um það hvernig
maður sér aðra, hvernig þeir sjá mann,
hvernig maður sér aðra sjá mann og
þannig hring eftir hring. Í aðra röndina
söguleg skáldsaga – byggð á nákvæmri
heimildavinnu – en í hina eins konar
fornleifagröftur í sál þjóðarinnar, jafnvel
álfunnar allrar. (s. 53)
Stíll Eiríks er sem fyrr beittur og hnit-
miðaður. Hann hefur einstaka færni í að
framsetja flóknar og margslungnar hug-
myndir á hráan en jafnframt skýran
hátt. Í Heimsku er það ekki bara „skrið-
þungi mannkynssögunnar“ sem ryðst
fram, eins og Illsku var lýst, heldur er
það framtíð mannskepnunnar sem ligg-