Náttúrufræðingurinn - 2020, Side 14

Náttúrufræðingurinn
14
frá Sogsvirkjun. Mannvirki virkjunar-
innar gömlu eru enn vel sýnileg við ána
ofan Brúsastaða, stífla stöðvarhús og
brúarstólpar.
VATNAVEITINGAR FYRIR
ALÞINGISHÁTÍÐ
Í bók Sigrúnar Helgadóttur um
Þingvelli er viðtal (bls. 51) við Einar
B. Pálsson verkfræðing (1912–2011)
þar sem fram kemur fróðleikur varð-
andi undirbúning alþingishátíðar-
innar 1930.20 Sumarið áður var Einar í
vinnuflokki með nokkrum strákum við
hátíðarundirbúninginn. Einn daginn
voru þeir sendir upp með Öxará í þeim
tilgangi að stífla hana og beina henni
frá Þingvöllum. Þetta var kalsamt verk.
Þeir ösluðu í ískaldri ánni með frum-
stæð verkfæri og hlóðu upp garði úr
torfi og grjóti. Þannig veittu þeir ánni í
gamla farveginn sem hún hafði runnið
í á landnámstíð. Öxarárfoss hvarf og
farvegirnir niðri á völlunum þornuðu.
Þetta var gert til þess að ná mætti möl
úr ánni í alla þá vegi og stíga sem gera
þurfti. Á Þingvöllum er lítið um möl og
þetta sparaði gríðarlega efnisflutninga.
Þegar búið var að malbera vegi og götur
á hátíðarsvæðinu var stíflan rofin og
Öxará rann á ný um vellina.
Viðtalið við Einar var tekið haustið
2009 svo þar rifjar hann upp atburði
sem gerst höfðu 80 árum fyrr. Saga
hans sýnir hversu auðvelt er að beina
ánni til og frá á hrauninu ofan við Öxar-
árfoss og rennir í raun stoðum undir
frásögn Landnámu af vatnaveitingum
fornmanna.
NIÐURSTÖÐUR
Öxará á sér viðburðaríka fortíð hvort
sem litið er til jarðsögu eða þjóðarsögu
Íslands. Þó hefur ekki fyrr verið skrifuð
sérstök grein um ána þótt hennar sé víða
getið í landlýsingum, sögum og kveð-
skap. Miklar breytingar urðu á Þing-
vallavatni og rennslisleið Öxarár fyrir
um 10.200 árum þegar Þingvallahraun
rann og fyllti norðurhluta Þingvalla-
lægðarinnar. Eftir það rann hún lengi
suður með vesturjaðri hraunsins og til
vatnsins í Árfari nálægt Skálabrekku.
Gliðnun jarðskorpunnar, landsig og
myndun Almannagjár ollu því að áin
tók að leita inn á hraunið og falla til
Þingvalla. Fyrst í stað gerðist það í
vatnavöxtum en aðalfarvegurinn var
áfram til suðurs neðan Kárastaða og til
Skálabrekku. Þar setti áin af sér allmikla
framburðarfyllu. Um eða eftir stofnun
alþingis árið 930 tók hún að renna að
staðaldri til Almannagjár og Þingvalla.
Ekkert mælir gegn þeirri sögn að forn-
menn hafi veitt henni þá leið þótt engin
ummerki sjáist um það, hvorki garðar
né veituleiðir. Létt verk hefur verið að
veita henni um flóðfarvegi þessa leið.
Rennsli Öxarár hefur heldur aldrei
verið mælt með nákvæmum hætti fyrr
en í tengslum við þessi greinarskrif. Áin
er dragá með öll einkenni sem slíkum
ám fylgja, miklum sveiflum í rennsli,
vatnshita og framburðarmagni. Í mestu
þurrkum hefur hún þorrið gersamlega
en í úrkomutíð og leysingum verður
hún foraðsmikil. Áætlað meðalrennsli
hennar er 2,5 m3/s en mælt rennsli
hennar nálægt ósum við Þingvallavatn
í apríl 2017 var 1,3 m3/s. Mælingar sýna
að vatn hripar úr ánni á leið hennar yfir
hraunin frá því að hún rennur inn á þau
við Brúsastaði og þar til hún fellur úr
Almannagjá við Drekkingarhyl.
Tölur um hæð Öxarárfoss hafa verið
nokkuð á reiki í fræðiritum og hand-
bókum, og hafa leikið á bilinu 8–15 m.
Við mælingar í júní 2017 var fossinn
rúmir 12 m frá vatnsborði árinnar þar
sem vatnið fellur fram af bjargbrúninni
og niður í grjóturðina undir fossinum.
Áin fellur síðan í flúð fram af urðinni
og niður í botn Almannagjár. Flúðin er
um tveggja metra há og því má segja að
fallhæðin sé 14 m við venjulegt sumar-
rennsli í ánni.
ENGLISH SUMMARY
ÖXARÁ
Öxará is one of the most renowned
rivers in Iceland. It has a special status
in the geological history as well as in the
national history. It has often been men-
tioned and praised in poetry and fiction,
however, it has never been studied or
described hydrologically, nor been the
subject of a special written paper until
now. During the Holocene the Þingvel-
lir area has undergone dramatic changes
and this has influenced the Öxará river
itself. At the end of the last glaciation the
river has most likely had a similar course
as today, from the mountains across the
lowland into the Þingvellir depression in
Preboreal times with deltas at its NW end.
The surface of the lake was considerably
lower at that time and the relative sea
level was higher than today. Then trout,
char and salmon could enter the lake from
the sea, which they cannot do today. At
the end of Preboreal, around 10,200 BP,
a huge eruption occurred near Hrafnab-
jörg mountain and the vast Þingvellir lava
filled up the northern and eastern part of
the Þingvellir depression. This inevitably
caused Öxará to change its course finding
itself a way along the depression between
the new lava and the mountain slopes
towards south along Árfar near Kárastaðir
farm and joining the lake at Skálabrekka
where its deltas remained for some thou-
sands of years afterwards. The spreading
and subsidence of the Thingvellir area is
a continuing process. First after the erup-
tion, the lava, may be assumed to have
had a gentle 1–3° slope towards the fault
escarpment in the west, but then started
to break up and subside and Almannagjá
along with all the open fissures and faults
of Þingvellir were created. In the pro-
cess, Öxará changed the course again
and started to flow across the lava. Some
time before the settlement of Iceland it
managed, during swellings, to flow all
the way into Almannagjá and started
to build up the flat fluvial plane where
Alþingi, the ancient Parliament, later was
established. The main course however
remained towards south to the old deltas
at Skálabrekka. According to the Book of
Settlement and Sturlunga saga, Öxará was
artificially diverted into Almannagjá via
Öxarárfoss waterfall and across Þingvellir
shortly after the establishment of Alþingi.
After that this has been the main course of
the river. Although no channels, dykes or
diversion ditches have been found related
to this ancient project the statement of
the sagas may be true, because it seems
to have been possible to trivially divert
the river into Almannagjá with minor
constructions.