Náttúrufræðingurinn - 2020, Síða 114

Náttúrufræðingurinn
114
Við síðustu talningu voru sumarbú-
staðir umhverfis Þingvallavatn á sjötta
hundrað talsins. Í þjóðgarðinum sjálfum
eru enn um 70 bústaðir í einkaeigu þó
að Þingvallanefnd hafi á liðnum ára-
tug leyst til sín tæplega 20 lóðir, meðal
annars allar sem voru í landi Gjábakka.
Enn er hér mikið verk óunnið áður en
kröfum UNESCO verður fullnægt.
NYTJASKÓGUR Í ÞJÓÐGARÐI
Á velmegunarárum Íslands tók nýja-
brumið heljarstökk þegar skógræktar-
mönnum tókst að sannfæra Alþingi og
þar með Þingvallanefnd um að gróður-
setja barrskóga sem nytjaskóga í sjálfum
þjóðgarðinum. Þótt gróðursetningu
barrtrjáa hafi nú verið hætt í þjóð-
garðinum gengur illa að fækka þeim og
margar tegundir sá sér nú sjálfar um
víðan völl. Grisjun dugir skammt því
hún eykur skóginn og eflir vöxt hans.
Rannsóknir okkar hafa sýnt að barr-
skógarnir valda ekki aðeins sjónmengun
heldur einnig niturmengun og eru þar
með bæði eyðileggjandi fyrir þjóð-
garðinn og Þingvallavatn. Sitkagrenið í
þjóðgarðinum – reitirnir í Skógarkoti og
á Hrafnagjárbarmi – stórmengar Þing-
vallavatn með nítrati sem gerir vatnið
grænt og gruggugt. Nítratmengun sitka-
grenis er svo alvarleg að hún jafngildir
niturmagni í allri rigningu sem rignir á
vatnið, 6,5 tonnum á ári.
Nú þegar gestir á Þingvöllum eru
yfir milljón árlega, þá koma þeir einnig
frá löndum þar sem gefur að líta víð-
áttumikla barrskóga. Barrskógar Þing-
vallaþjóðgarðs eru því engin nýjung
fyrir þessa gesti. Þeir eru komnir til að
sjá hvernig Alþingi, elsta þjóðþingið,
leit út þegar það var stofnað árið 930.
Þessir gestir koma til að sjá sprungu-
beltin sem voru hluti af sjálfu þinginu.
Þeir koma til að sjá mosavaxið hraunið
og birkikjarrið með hinum fagra
botngróðri, bláskógana sem voru hluti
þingsins, ekki barrtré.
NÁMUVINNSLA VIÐ BÆJARDYRNAR
Ágætir embættismenn hjálpuðu
mér við að vernda landið kringum
þjóðgarðinn, svo sem þegar þáverandi
vegamálastjóri stöðvaði námuvinnslu
Vegagerðarinnar í Dímon, sem er stór-
skemmdur inn í stál, en rís enn tignar-
legur yfir Eldborgahrauninu. Vega-
gerðin gróf sig á sama hátt inn í Mið-
fellið, sérlega ólivínríkt fell, sem glitrar í
grænum og bláum lit. Miðfellsættin fór
í mál út af námugreftrinum og tapaði
málinu. Vegagerðin fékk leyfi til að taka
35.000 rúmmetra en gerði sér hins vegar
lítið fyrir og tók 105.000 rúmmetra, þ.e.
þrefalt meira en hið leyfða magn. Þegar
hér var komið sögu stöðvaði samgöngu-
ráðuneytið námugröftinn að minni
kröfu. Því miður tókst ekki að bjarga
fálkahreiðri Miðfellsins undan námu-
greftrinum, né heldur áningarstaðnum
Prestasteini sem hafði verið þar frá
fornöld.
HVER ER ÞÁ FRAMTÍÐ ÞING-
VALLA OG ÞINGVALLAVATNS?
Í vísindum gildir að vera fyrstur
og kanna ný sjónarsvið. Vísindamenn
sem hafa unnið við Mývatns- og Þing-
vallavatnsrannsóknir undir minni stjórn
hafa sem áður segir skrifað fimm bækur
í 15 þúsund eintökum og birt um 200
vísindagreinar í erlend fagtímarit ásamt
prófritgerðum, og kynnt um allan heim.
Samstarfsmenn mínir – 59 talsins
– eru fremstu fulltrúar fjölda fræði-
greina og þannig nýjustu þróunar innan
vatnalíffræðinnar. Okkur hefur tekist að
skapa heildarsýn á hin sérstæðu vötn
okkar á flekaskilum Íslands og vatna-
svið þeirra, Þingvallavatn og Mývatn.
Árangurinn er að bæði vötnin eru meðal
best könnuðu stöðuvatna jarðar.
Vinnan við Mývatn og Þingvalla-
vatn hefur verið aðaláhugamál mitt
síðan 1970. Hin hraunkögruðu vötn
eru um 10–20 sinnum frjórri en vötn
á sömu breiddargráðu á meginlands-
flekunum, mælt í framleiðslu jurtasvifs
með geislakolsaðferð, og þeim gjörólík.
Þingvallavatn er óvenju frjótt vatn hér
á norðurslóðum, með um 300 jurta- og
dýrategundum og frumframleiðslu þör-
unga sem slagar upp í 30 þúsund tonn af
þurrefni á ári.
Hinar umfangsmiklu rannsóknir
okkar á flekaskilum Atlantshafshryggj-
arins, sem Ísland tilheyrir og umkringir
vatnasvið Þingvallavatns og Mývatns,
hafa sannað sérstöðu flekaskilanna
fyrir hin einstæðu vistkerfi vatnanna
og vatnasviða þeirra. Takmark okkar
var að tengja saman í eina heild hinn
sérstæða uppruna á náttúru Þing-
vallasvæðisins og sögulegan uppruna
Alþingis samkvæmt frásögn Ara fróða
af Grími geitskör og öðrum traustum
heimildum fornum, og það hefur tekist.
UNESCO-friðunin á Þingvallasvæðinu
og vistkerfi Þingvallavatns er sönnun á
sérstöðu þess fyrir allt mannkyn, og er á
pari við heimsminjaskráningu UNESCO
á Baíkalvatni og Malavívatni.
Ísland er eina eyjan á Atlantshafs-
hryggnum sem rís úr sjó þar sem
flekaskil milli austurs og vesturs sjást
berum augum ofanjarðar. Lífríki Þing-
vallavatns ber greinileg merki þessa, og
hefur þess vegna verið kallað Galapagos
norðursins eftir hinum frægu eyjum í
Kyrrahafi þar sem Charles Darwin sótti
efnivið í þróunarkenningu sína.
Þjóðin verður að standa vörð –
fyrir heimsbyggðina alla – um þessar
einstöku menningarsögulegu og nátt-
úrufræðilegu gersemar sem henni
hefur verið treyst fyrir á Þingvöllum, í
Þingvallavatni og á vatnasviðinu. Slysin
hafa þegar gerst og blikur eru á lofti sem
stefna heilbrigði og gæðum vistkerf-
anna í hættu, jafnt af staðbundnum sem
hnattrænum völdum.
Hvernig tryggjum við best þessi gæði
svæðisins til framtíðar? Það verður
ekki gert öðruvísi en með samhentu
átaki náttúruvísindamanna, íbúa, lands-
manna og stjórnvalda, og með heild-
stæða sýn að leiðarljósi þar sem horft
er til varðveislu þjóðgarðsins, Þingvalla,
Þingvallavatns og alls vatnasviðsins sem
einnar samhangandi heildar. Látum
af bútafriðun og horfum heildstætt á
sviðið í vistfræðilegu samhengi.
TILLÖGUR UM AÐGERÐIR TIL
VERNDAR ÞINGVALLAVATNI:
• Stöðva niturmengun Þingvalla-
vatns. Hætta þarf notkun rotþróa sem
hleypa nitri viðstöðulaust út í Þing-
vallavatn. Aka þarf öllu frárennsli og
skólpi frá salernum á vatnasviði Þing-
vallavatns í burtu til hreinsistöðva
í Reykjavík.
• Stækka þarf þjóðgarðinn og friða
Eldborgahraunið sem stendur fyrir
75% af innrennsli til Þingvallavatns.
Friðun Miðfellsjarðarinnar mundi
tryggja vatnsgæði Þingvallavatns og
hrygningarsvæði urriðans, bleikju
og lífríki meðfram norðausturströnd
vatnsins, þar með talið í landi Mið-
fells og Kaldárhöfða, sem er ríkisjörð.
• Þessi verndun þýðir flutning Lyng-
dalsheiðarhraðbrautar austur fyrir