Náttúrufræðingurinn - 2020, Síða 126

Náttúrufræðingurinn
126
Ritrýnd grein / Peer reviewed
Fjölbreytni og þróun
bleikjunnar í Þingvallavatni
Skúli Skúlason og Sigurður Sveinn Snorrason
ALLMARGAR RANNSÓKNIR hafa farið fram á tilurð og líffræðilegri stöðu fjögurra
afbrigða bleikju í Þingvallavatni, og jukust mjög í viðamiklu rannsóknar-
verkefni sem hófst á áttunda áratug síðustu aldar undir stjórn Péturs M.
Jónassonar. Fjölmargir hafa komið að þessum rannsóknum, ekki síst nem-
endur í framhaldsnámi, og niðurstöður hafa vakið mikla athygli. Í ljós hefur
komið að bleikjuafbrigðin hafa þróast innan vatnsins síðan það myndaðist í
lok síðasta jökulskeiðs, og er aðgreining þeirra nátengd fjölbreytni búsvæða
og fæðu. Vegna lítillar samkeppni við aðrar tegundir um þessar auðlindir
– samhliða mikilli samkeppni innan bleikjustofnsins sem upphaflega kom í
vatnið – má gera ráð fyrir að rjúfandi náttúrulegt val hafi samhliða auknum
breytileika svipgerða leitt til upphaflegrar þróunar afbrigðanna, og þau síðan
að miklu leyti myndað æxlunarlega einangraða stofna. Þróun afbrigðanna
hefur leitt til þess að bleikjan nýtir nú allar meginvistir vatnsins og hefur
þannig haft mikil áhrif á vistkerfi þess. Rannsóknirnar hafa gefið okkur mik-
ilvæga innsýn í þroskaferlana sem búa að baki breytileikum tiltekinna svip-
farsþátta, og hvernig samspili þessa breytileika og náttúrulegs vals er háttað.
Þannig virðast áhrif umhverfisþátta á þroska svipgerða hafa verið mikil í upp-
runalega stofninum en slíkur mótanleiki síðan minnkað eftir því sem afbrigðin
greindust að og aðlöguðust mismunandi vistum. Auðlindafjölbrigðni bleikj-
anna í Þingvallavatni á sér hliðstæðu í ýmsum öðrum tegundum ferskvatns-
fiska, sérstaklega á norðurslóðum, en á síðustu áratugum hafa rannsóknir
á þessu sviði stóraukið skilning á þróun líffræðilegrar fjölbreytni og myndun
nýrra tegunda. Í þessari grein veitum við yfirlit um rannsóknir á afbrigðum
Þingvallableikjunnar, tengjum það við almenna þekkingu í vist-, þróunar- og
þroskunarfræði, og þýðingu alls þessa fyrir framtíðaráætlanir um skynsam-
lega nýtingu og verndun Þingvallavatns og vistkerfisins sem þar hrærist.
INNGANGUR
Bleikja (Salvelinus alpinus) er mikil-
vægur hluti af vistkerfi Þingvallavatns.
Er það ekki síst vegna þess að þar finn-
ast fjögur bleikjuafbrigði sem hafa
þróast í vatninu frá lokum síðasta jök-
ulskeiðs1–4 fyrir 10–12 þúsund árum.5
Þannig nýtir bleikjan sér fæðu í öllum
búsvæðum vatnsins, á strandbotninum,
í kransþörungabeltinu, á djúpbotni og
úti í vatnsbolnum.6–8
Víst má telja að frá fornu fari hafi
bændur sem höfðu nytjar af Þing-
vallavatni vitað af fjölbreytni bleikj-
unnar í vatninu, en elsta ritheimild þar
sem bleikjuafbrigða er getið er grein
sem Arthur Feddersen ritaði um lax-
veiðar og silungsveiðar á Íslandi og birt-
ist árið 1885.9 Í kjölfarið stunduðu Bjarni
Sæmundsson10–13 og síðan Árni Friðriks-
son14 rannsóknir á bleikjuafbrigðunum.
Þegar Þingvallavatnsrannsóknir undir
stjórn Péturs M. Jónassonar hófust á
áttunda áratug síðustu aldar var fljót-
lega hafist handa við skipulegar rann-
sóknir á bleikjunni.6,15–17 Í stuttu máli
markaði þetta upphaf viðamikilla rann-
sókna á vist-, þróunar-, þroskunar- og
erfðafræði bleikjunnar og eru þær enn
í fullum gangi. Niðurstöður þeirra hafa
verið birtar víða, en meginþorra þess
efnis er að finna í alþjóðlegum tímaritum
eða bókum. Frá því að hið viðamikla rit
Þingvallavatn – undraheimur í mótun
kom út árið 2002 hefur lítið verið ritað
um bleikjuafbrigðin á íslensku, en
þeim mun meira í á ensku. Mikill fjöldi
fólks, íslenskt og erlent, hefur komið
að þessum rannsóknum, þar af margir
nemendur í meistara- og doktorsnámi
við íslenska og erlenda háskóla.
Óhætt er að segja að bleikjuaf-
brigðin í Þingvallavatni hafa vakið
mikla athygli og eru þau meðal annars
höfð sem kennslubókardæmi um þróun
fjölbreytni innan tegunda og myndun
nýrra tegunda,18,19 sem og kynnt á opin-
berum náttúrusýningum; sjá sýningu
Náttúruminjasafns Íslands um Vatnið
í náttúru Íslands (https://nmsi.is/
vatnid-i-natturu-islands/) og sýningu í
gestastofu Þjóðgarðsins á Þingvöllum,
Hjarta lands og þjóðar (https://www.
thingvellir.is/thjonusta/gestastofa/).
Á allra síðustu árum hafa komið fram
sífellt fleiri dæmi um myndun bleikjuaf-
brigða í vötnum sem urðu til á svæðum
huldum ís á síðasta jökulskeiði. Hér má
nefna þrjú afbrigði í Skogsfjords-vatni
í Norður-Noregi,20 fjögur í Tinnsjøn í
Noregi sunnanverðum21 og fimm í vötn-
unum Tasersuaq og Saqqaata Tasia á
Vestur-Grænlandi.22 Í Kronotskoje-vatni
á Kamtsjatkaskaga austast í Síberíu hafa
myndast sjö afbrigði af Dolly Varden-
bleikju, Salvelinus malma.23 Sambærileg
afbrigðamyndun hefur átt sér stað hjá
ýmsum öðrum norðlægum tegundum
ferskvatnsfiska.24 (viðauka)
Náttúrufræðingurinn 90 (1), bls. 126–138, 2020