Náttúrufræðingurinn - 2020, Síða 127

Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
127
1. mynd. Bleikjuafbrigðin fjögur í Þingvallavatni: a.) 30 cm löng kuðungableikja, b.) 8,5 cm löng dvergbleikja, c.) 35 cm löng sílableikja, og d.)
19 cm löng murta. Allir fiskarnir eru kynþroska. Teikningarnar sýna mismunandi lögun höfuðs og kjálka. Murtan og sílableikjan eru jafnmynntar
með oddmjótt trýni en dverg- og kuðungableikjurnar sýna ungæðisleg einkenni, með kúpt trýni og undirmynntar. – Four morphs of Arctic charr
(Salvelinus alpinus) from Thingvallavatn, Iceland: a.) large benthivorous charr (33 cm), b.) small benthivorous charr (8.5 cm), c.) piscivorous charr
(35 cm), and d.) planktivorous charr (19 cm). All are sexually mature. Drawings show the differences in head morphology, with the planktivorous
and piscivorous morphs displaying the presumed ancestral characteristics, pointed snout and terminal mouth, and the benthivores displaying
a derived, paedomorphic condition, blunt snout and subterminal mouth. Teikningar/Drawings: Eggert Pétursson.
VISTFRÆÐI BLEIKJUAFBRIGÐANNA
Vistfræðileg aðgreining bleikjuaf-
brigðanna fjögurra er grunnur þess
að skilja uppruna þeirra og aðskilnað.
Þetta kemur meðal annars í ljós í heitum
þeirra – sílableikja, murta, kuðunga-
bleikja og dvergbleikja (eða gjámurta),6
sem vísa annars vegar til fæðuvals og
hins vegar til líkamsvaxtar (1. mynd).
Þannig endurspeglar mismunandi svip-
far bleikjanna – útlit, lífssaga og atferli –
búsvæði þeirra og fæðu.2,7,8,25 Það kemur
því ekki á óvart að hugtakið auðlinda-
fjölbrigðni (e. resource polymorphism)
er gjarnan notað til að lýsa þess háttar
breytileika innan tegunda.26–28 Slíkur
breytileiki er fullt eins mikilvægur og
tegundafjölbreytni þegar kemur að því
að meta verðmæti vistkerfa.29
Borið saman við önnur vötn þar sem
bleikjuafbrigði finnast, hérlendis og
erlendis, eru afbrigðin í Þingvallavatni
óvenjulega mörg (oft finnast einungis
tvö afbrigði í vötnum) og vistfræðileg
aðgreining þeirra mjög skýr og stöðug,
bæði innan ársins og milli ára.3,4,30,31
Seiði allra afbrigðanna hefja virkan
lífsferil sinn á milli steina á strand-
botninum þar sem þau lifa aðallega á
lirfum og púpum rykmýs.1,32–34 Síðla
sumars fara murtuseiðin að leita út í
vatnsbolinn þar sem dýrasvif er megin-
fæðan, aðallega langhalafló (Daphnia
longispina) og rykmýspúpur. Kuð-
ungableikjan og dvergbleikjan halda
sig áfram við hraunbotninn á síðari
ævistigum og éta aðallega vatnabobba
og skordýralirfur. Það skilur þær hins
vegar að að dvergbleikjan getur í krafti
smæðar sinnar betur nýtt sér glufur,
gjótur og gjár á botninum. Lítið er vitað
um ungstig sílableikjunnar en þegar
hún hefur náð tiltekinni stærð fer hún
að éta hornsíli (Gasterosteus aculeatus),
sem er aðalfæða hennar upp frá því (2.
mynd).7,32,35 Ólík sníkjudýrafána bleikju-
afbrigðanna endurspeglar fæðu þeirra
og búsvæði.35,36 Af ofangreindu má
sjá að það er ekki að ósekju að Bjarni
Sæmundsson og Árni Friðriksson
lýstu sumum þessara afbrigða sem sér-
stökum undirtegundum.13,14
ÞRÓUNARSAGA
BLEIKJUAFBRIGÐANNA
Tilgátur um tilurð og viðhald bleikju-
afbrigðanna í Þingvallavatni endur-
spegla almennari spurningar og kenn-
ingar um aðlögun og tegundamyndun.
Þess vegna geta rannsóknir á afbrigða-
mynduninni í Þingvallavatni varpað ljósi
á orsakasamhengi hraðrar aðlögunar
og tegundamyndunar. Liggur beint við
að spyrja hvaða ytri þættir hafi ráðið
mestu um þróunina þar. Hugmyndir
Charles Darwins og Alfreds Wallace
um náttúrulegt val og þróun byggð-
ust að umtalsverðu leyti á því hvernig
umhverfisþættir hafa áhrif á útbreiðslu,
fjölda, æxlun og fjölbreytni lífvera.
Kenningar um vistfræðilegan uppruna
auðlindafjölbrigðni eiga þannig rætur í