Múlaþing: byggðasögurit Austurlands - 01.01.2013, Qupperneq 103

Málfræðistörf Stefáns Einarssonar og örnefnasöfnun hans á Austurlandi
Svavar Sigmundsson
Málfræðistörf Stefáns Einarssonar og örnefnasöfnun
hans á Austurlandi
Erindi flutt í Breiðdalssetri á Stefánsdegi ll.júní 2011.
Stefán Einarsson byrjaði snemma að fást við hljóðfræði. Á námsámm sínum í Háskóla íslands
var hann ráðinn sem aðstoðarmaður Jóns Ófeigssonar við hljóðritun uppflettiorða í Orðabók
Sigfúsar Blöndals og var það í fjögur ár, frá 1919-1923. Jón setti saman kver um almenna
hljóðfræði fyrir þennan unga samstarfsmann sinn 1919 og þannig vaknaði áhugi Stefáns á
hljóðfræði fyrir alvöru. Á undan Jóni og Stefáni er aðeins hægt að tala um Bjöm M. Ólsen,
fyrsta rektor Háskólans, sem kunnáttumann um hljóðritun íslenskunnar.
Vorið 1919 kom amerískur fræðimaður, Kemp Malone, til íslands. Hann lagði stund á
íslenska hljóðfræði og Sigurður Nordal prófessor benti honum á að tala við Stefán, sem varð
heimildarmaður hans um íslenskan framburð. Kemp Malone dvaldist hér til 1920 og þremur
áram síðar gaf hann út bók um hljóðkerfisfræði nútímaíslensku sem gefín var út í Bandaríkj-
unum. Bókin hlaut ekki góðar viðtökur en Stefán kunni hana utan að og dáðist alltaf að henni,
skv. því sem ævisöguritari hans Anatoly Liberman segir í útgáfu sinni á úrvali úr greinum
Stefáns 1986 (Stefán Einarsson. Austfirðingur í húð og hár. Studies in Germanic Philology,
XVII). Stefán útskrifaðist með meistarapróf úr norrænudeild Háskóla íslands 1923-24 og
hét meistaraprófsritgerð hans „Hljóðfræði íslenskrar tungu á vorum dögum“.
Haustið 1924 fékk Stefán bréf frá Rolf Nordenstreng í Uppsölum sem benti honum á að
fara til framhaldsnáms í Helsingfors í Finnlandi, þar sem prófessorinn Hugo Pipping var
aðaláhrifamaður í almennri og norrænni hljóðfræði og norrænum miðaldafræðum. Þetta gerði
Stefán. Hann tók að leggja stund á tilraunahljóðfræði hjá Franz Áima og sótti reyndar fyrir-
lestra hjá Hugo Pipping um Völuspá. Stefán kynntist ýmsum góðum mönnum í Finnlandi,
ekki síst Arnold Nordling, sem varð prófessor í Helsingfors, Bjöm Collinder, Svía sem varð
prófessor í málvísindum í Uppsölum og Stefán varð íyrir áhrifum af þjóðfræðarannsóknum
Finna, ekki síst Otto Andersson, sem var þekktur fyrir þjóðlagarannsóknir sínar. Stefán var
við nám í Finnlandi 1924-1925, heimsótti Kaupmannahöfn og var í Cambridge 1925. Hann
flutti ásamt fyrri konu sinni til íslands haustið 1925 og bjuggu þau fyrst í Viðey. í júlí byrjaði
hann að vinna úr efni sínu ffá Finnlandi og semja doktorsritgerð sína, Beitrage zur Phonetik
der islándischen Sprache (Drög að hljóðfræði íslenskrar tungu), samhliða nokkurri kennslu
í Reykjavík, og hann lauk doktorsprófi sínu í Osló 1927. Segja má að ritgerðin standist enn
að mörgu leyti tímans tönn, þó að hljóðritunartækni hafi fleygt fram og nýjar kenningar mtt
sér til rúms um hljóðfræði.
Jón Ófeigsson segir í ritdómi um doktorsritgerð Stefáns í Skírni 1928 m.a.:
Fyrsti Islendingur, sem stundað hefúr hljóðfræðinám og kynnzt hljóðfræðirannsóknum eins og þær
eru fúllkomnastar með öðrum þjóðum, er höfundur þeirrar bókar, sem hér verður gerð lítils háttar að
umræðueíni, Stefán Einarsson. [Hann] ... gerði jafnframt ýmsar mælingar á íslenzkum hljóðum og
orðum, með nýjustu tækjum.... Hann heldur enn áfram hljóðfræðirannsóknum og er nú tvímælalaust
lærðastur allra Islendinga í þessum fræðum (237).
101