Múlaþing: byggðasögurit Austurlands - 01.01.2013, Qupperneq 105

Málfræðistörf Stefáns Einarssonar og örnefnasöfnun hans á Austurlandi
southem Icelandic speech: A Contribution to Icelandic Phonetics“ (Sýnishom af sunnlenskum
framburði: Tillag til íslenskrar hljóðfræði), í Osló 1931. Það var framburðarefni sem Arsæll
Sigurðsson málfræðingur sem var Landeyingur hafði tekið upp við rannsóknir á sínu eigin
máli á tilraunamálfræðistofu í París, en hafði ekki aðstöðu til að vinna úr sjálfur. Prófessor í
norrænni fílólógíu í enskudeild háskólans var Stefán ffá 1945-1962, er hann hætti störfum
vegna aldurs. Ahugasvið hans breyttist nokkuð frá því sem verið hafði í upphafi, í átt til
bókmennta, fomra og nýrra, þjóðfræða og skyldra greina. A ámnum 1939 til 1942 var Stefán
ráðinn aðalritstj óri orðabókar um íslenskt fommál sem efnt var til í Kaupmannahöfn, og
fékkst hann bæði við orðtöku og samningu ritstjórnarreglna vestanhafs, en stríðið gerði það
að verkum að hann gat ekki flutt til Danmerkur og varð því að hætta við þau áform (Ordbog
over det normne prosasprog. Registre. Kbh. 1989, 12).
Þegar Ameríkanar tóku við hervernd á íslandi af Bretum var Stefán fenginn til að kenna
bandarískum hermönnum undirstöðuatriði í íslensku og átti að vera 12 vikna námskeið frá 22.
júní 1942. Stefán samdi þá í miklum flýti kennslubókma/ce/cW/c. Grammar. Texts. Glossary’
(íslenska: Málfræði. Textar. Orðasafn), sem fyrst kom út 1945 og hefur síðan verið prentuð
margoft. Hún var tileinkuð Kemp Malone, 500 bls. að stærð, áreiðanlega miklu stærri en við
var búist, ótrúlega mikið verk og gagnlegt og dugði við kennslu í íslensku fyrir útlendinga
áratugum saman. Þessi bók er meðal þeirra rita sem oftast er vitnað til í skrifum erlendra
fræðimanna um íslensku, skrifar Kristján Árnason í nýlegu yfirlitsriti (Hljóð. íslensk tunga
I. Rvk. 2005, 114). I framhaldi afþví samdi Stefán Linguaphone lcelandic Course 1 London
1955, sem er þrjú bindi, þar sem íslenskir leiklistamemar í London, m.a. Helgi Skúlason og
Helga Bachmann, lásu textana á segulböndunum.
Stefán kom heim á Alþingishátíðina 1930 og ferðaðist þá um Austurland til að rannsaka
framburð manna á þeim slóðum. Hann gerði grein fyrir þessu í grein í Skírni 1932, „Um
mál á Fljótsdalshéraði og Austfjörðum 1930“. Hann reyndi þar að gera sér grein fyrir hvar
mörk sunnlensku og norðlensku lægju á Austurlandi. Hann segir m.a. „Breiðdalur (og e.t.v.
Berufjörður að nokkru leyti) fylgir nú Héraði í því að hafa norðlenzka framburðinn p, t, k, en
Álftafirði í því að hafa sunnlenzka framburðinn, óraddað ð, 1, m, n“ (44). Hann færði líkur að
því að fjögur mállýsku-atriði hefðu Breiðdalsheiði, Reindalsheiði og Stöðvarskarð - Víkurheiði
að norðurtakmörkum. Og hann spyr hvemig standi á þessu, hversvegna fylgdi ekki Breiðdalur
heldur Héraði og norðurfjörðum en suðurfjörðum. Svarið var ekki langsótt: Einmitt hér voru
takmörk kaupsviðanna sem á einokunartímanum fylgdu Reyðarfirði og Djúpavogi (47). Þama
norðvestan við Breiðdal og Stöðvarfjörð hafa e.t.v. frá 1670 verið takmörk milli miðhluta og
suðurhluta Múlasýslu og þar vom eftir 1684 mörkin milli verslunarhéraðanna, sem lágu sem
sagt til Reyðarfjarðar og Djúpavogs (sbr. Skírni 1953, 184).
Stefán birti tvær aðrar greinar um málfræði á árinu 1932. „Icelandic dialect studies“
(íslenskar mállýskurannsóknir) í Háskólanum í Illinois og „Some Icelandic words with hv-kv“
(Nokkur íslensk orð með hv-kv) í Kaupmannahöfn. Árið 1934 skrifaði hann tvær greinar
á íslensku, í Skírni, „Fagurt mál. Nokkrar hugleiðingar“, og „Hljóðvillur og kennarar“. Þá
skrifaði hann einnig um vesturíslensku og birti sýnishom af henni 1937, og 1940 skrifar hann
enn grein um hljóðfræðilegt efni, „Nasal+Spirant or Liquid in Icelandic" (Nefhljóð+önghljóð
eða hliðarhljóð í íslensku). Á árinu 1949 birtist í StudiaIslandica ritgerð Stefáns, „Um kerfis-
bundnar hljóðbreytingar í íslenzku", sem var nokkur nýjung á þeim tíma.
í áðurnefndu yfirlitsriti um íslenska hljóðfræði segir (114) að hljóðfræðirannsóknir hans
1927 og 1931 séu brautryðjendaverk og stórmerkilegar á sínum tíma. Merkar séu einnig
103