Saga - 2014, Blaðsíða 60

Saga LII:2 (2014), bls. 57–86.
þorsteinn helgason
Minning sem félagslegt fyrirbæri
Fyrri hluti: Minning, saga, menning
Þessi grein er gagnrýnin umfjöllun um minni og minningu eins og þau hug-
tök hafa verið notuð í fræðilegri umræðu, einkum síðustu áratugi. Minni og
minning eru skoðuð sem félagsleg, menningarleg og pólitísk fyrirbæri en
fyrst er þó stuttlega rætt um einstaklingsminnið og sálfræðilegar forsendur
þess. Breytileiki einstaklingsminninganna er í forgrunni sem og áhrif ýmissa
þátta á minnið. Rætt er um hugmyndir um flutning minninga milli kynslóða
og samstöðuhópa sem tileinka sér minningar nákominna. Gengið er í smiðju
til Maurice Halbwachs, krzysztof Pomian, Alison Landsberg og Maurice
Bloch í þessu sambandi og viðraðar eru hugmyndir um skáldaðar minn -
ingar og svokallaðar viðbótarminningar.
Sameiginleg minning er lykilhugtak sem einkum er rakið til Maurice
Halbwachs á fyrri hluta 20. aldar þó hann noti hugtakið með nokkuð mis-
jöfnum hætti. Sameiginleg minning er hugtak sem haft er um vitund, þekk-
ingu og viðhorf sem hópar deila og eru meira eða minna viðtekin. Halb -
wachs notaði hugtakið einkum um minningu hópa annarra en heilla þjóða.
Minning þjóða væri viðfangsefni sögunnar og sagnfræðinnar: „…sagan
byrjar ekki nema þar sem hefðinni lýkur, þar sem félagsleg minning
slokknar eða leysist upp“. Pierre Nora, sem tók upp fánann eftir Halbwachs
um 1970, var sama sinnis að þessu leyti: Sagnfræðin er afhelguð og byggist
á greiningu og gagnrýninni orðræðu, sagði Nora, en minnisstarfsemin setur
endurminninguna í helgað samhengi. Greint er frá mismunandi viðhorfum
til tengslanna milli einstaklingsminninga, sameiginlega minnisins og sagn -
fræðiiðkunar og vitnað er til Aleidu Assmann og Jay Winter sem leggja
áherslu á víxlverkun þessara þátta. Sagt er frá líkani Jans Assmann af menn-
ingarminni sem felst í atburðum, textum og byggingum og getur virkjast í
lifandi minningarstarfsemi.
Í seinni grein verður sérstaklega vikið að þeim sameiginlegu minning -
um sem kenna má við þjóðir, þjóðminningum, greint frá hnattvæðingu
minninganna og rökrætt um kenningar og hugmyndir sem skyldar eru
minningafræðunum en nota önnur formerki og beina rannsóknum á aðrar
brautir.
Mannveran lifir í tíma sem líður og sá tími á sér upphaf og endi fyrir
líkama hennar og vitund. Mannveran er hins vegar að jafnaði þeim
eiginleikum búin að geta framlengt vitund sína með því að hún hef-
Saga haust 2014 .qxp_Saga haust 2004 - NOTA 17.5.2019 10:15 Page 58