Saga - 2014, Blaðsíða 135

Öll sjálfstæðisbarátta og barátta gegn nýlendustefnu gengur út á að
afmarka sig frá því ríki eða þeim hópi sem fer með forræði á því svæði sem
tekist er á um. Slík afstaða er forsenda þjóðríkismyndunar og liggur jafnan
upprunagoðsögnum þjóða til grundvallar. Í því ljósi má greina ákveðna tog-
streitu í túlkun höfundar í ritgerðinni — þ.e. milli „menningarauðmagns“
annars vegar og stjórnmála- og efnahagsvalds hins vegar. Hún er ekki svo
auðveldlega leyst — eins og ráða má af frásögninni — með því að segja að
Danir hafi lagt mikið af mörkum til menningar og nútímavæðingar á Íslandi
en viðurkenna jafnframt að þeir hafi notið forréttinda í skjóli pólitísks
forræðis Danmerkur. Öll áherslan í ritgerðinni er á fyrra atriðið. Höfundur
telur að samþættingin hafi byggst á valdamisræmi sem gerði Dönum kleift
að notfæra sér lágt menningarstig Íslendinga, táknræna tengingu við
nútímann og þá virðingu sem fylgdi þjóðerni til að fleyta sér upp virðing-
arstigann og treysta samfélagsstöðu sína. en það að þessi valdatengsl eru
ekki skoðuð sérstaklega dregur verulega úr vægi hennar í röksemdafærsl-
unni.
einnig má spyrja hvort sú ákvörðun að ræða um innflytjendur eða
útlendinga fremur en þjóðernishóp sé í raun í fullu samræmi við markmið
og efni ritgerðarinnar. Höfundur tilgreinir að mikill samgangur hafi verið
milli Dana og annarra útlendinga í Reykjavík á fyrstu áratugum aldarinnar
en ræðir hann ekki frekar nema hvað hann minnist á félagasamtök Norður -
landabúa. Norðmenn voru enn fjölmennari en Danir í upphafi, þótt það hafi
ekki verið lengi. Auk þess var stéttastaða þeirra önnur, því að þeir stunduðu
frekar verkamannavinnu og fiskveiðar. Höfundur rökstyður það val sitt að
einblína á Dani með því að benda á að þeir hafi verið fjölmennastir allra
útlendinga fram á níunda áratug 20. aldar (það er reyndar ekki rétt vegna
þess að hér voru mun fleiri Bretar og Bandaríkjamenn á stríðsárunum) og
allt að helmingur erlendra ríkisborgara á Íslandi frá 1930 til 1960. Auk þess
hafi félagsleg og lagaleg staða þeirra verið frábrugðin stöðu annarra útlend-
inga til loka síðari heimsstyrjaldar. ef viðmiðið er útvíkkað má færa rök fyrir
því að það kalli á samanburð við aðra hópa útlendinga eftir að Danir misstu
forréttindastöðu sína. eins og innflytjendaumræða í nútímanum ber glöggt
vitni um er mikil lagskipting meðal þeirra innflytjendahópa sem hér búa. Í
umfjölluninni um tímabilið 1944–1970 er hins vegar ekki minnst á aðra
útlendinga en Dani eða stöðu þeirra gagnvart öðrum útlendingum. Hér er
ekki ætlast til að þess að fara hefði átt út í kerfisbundinn samanburð, en það
hefði mátt huga að samhenginu: að gjörbreyttar aðstæður á högum Dana
kunni að kalla á ný viðmið í greiningunni.
Höfundur telur að hugmyndir um danskt eðli og óþjóðleika Reykja -
víkur séu ekki eingöngu til vitnis um dönsk áhrif á Íslandi. Hún undirstriki
einnig að höfuðstaðurinn hafi verið vettvangur þar sem gagnkvæm áhrif
beggja þjóða mótuðu menningu, tungu, venjur og siði. eins og Íris kemst að
orði: „Reykjavík var þannig hvorki dönsk né íslensk heldur sérstakt menn-
andmæli 133
Saga haust 2014 .qxp_Saga haust 2004 - NOTA 17.5.2019 10:15 Page 133