Árbók Hins íslenzka fornleifafélags - 01.01.1967, Blaðsíða 35

NOKKRIR ÞÆTTIR
39
hann betur, þá skal hann börn sín fram færa. Nú má hann betur,
þá skal hann systkin sín færa fram. Nú má hann betur, þá skal hann
færa fram þá menn, er hann á arf áð taka eftir, og þá menn, er hann
hefir arftaki tekna. Nú má hann betur, þá skal hann færa fram
leysing sinn, þann er hann gaf frelsi“ (Grágás 1852, II, bls. 1). „Ef
hann hefur eigi fé til að færa þau (þ. e. rnóður og föður) fram, þá
skal hann fara þangað er enn nánasti niður er þeim þeirra manna,
er fé á til að færa þau fram, þá skal hann bjóða þeim manni at ganga
í skuld fyrir þau þar.“ (Grágás 1852, II, bls. 2). Það verður skiljan-
legt af þessum ákvæðum, að í heiðni hefur heimilisföðurnum verið
það mikið kappsmál að tryggja sig gegn óhóflegri ómegð og þá meðal
annars méð heimildinni til að láta bera út börn.
En hver voru hin fornu lög um barnaútburð, eða öllu heldur, hvernig
var barn tekið í heiðið þjóðfélag? Með skírninni var barnið tekið í
kristið samfélag hins íslenzka þjóðveldis, og kirkjan bar nokkra
ábyrgð á guðsbörnum bæði í andlegum og veraldlegum efnum, eins
og þau báru skyldur gagnvart kirkjunni. Þegar ísland komst undir
konungdóm, þá gerðust guðsbörnin jafnframt konungsþegnar með
svardögum. Þess verður hvergi vart, að heiðin trú hafi á íslandi
stuðzt við fastmótaða stofnun með skipulegri yfirstjórn, er gæti veitt
þegnunum skjól og aðhald á borð við hina kristnu kirkju. Sú eina
stofnun, sem nokkurs má sín í hinu heiðna þjóðfélagi, er ættin. Það
er fasti punkturinn, sem út frá er gengið, eins og greinilega kemur
fram í vígslóða, baugatali, arfaþætti og ómagabálki Grágásar og
víðar. Það er því sennilegast, að þegnréttur í hinu heiðna þjóðfélagi
hafi miðazt við ættina, enda benda orðatiltæki eins og „kominn í
ætt að lögum“ (Grágás, 1852, I, 169) og „skal maður í átt vera að
lögum várum“ (Grágás, 1879, 192) ótvírætt til þess. í heiðni hefur
því barn verið tekið í ætt þá, er það átti kyn til, og vafalítið hefur
höfuð ættarinnar gert það, heimilisfaðirinn, ef um skíi'getið barn
var að ræða. Og telja má líklegt, að formlega hafi það verið gert
um leið og barninu var nafn gefið.
í galdratali Hávamála er talað um að „verpa vatni á ungan þegn“
(148. v.), en gerst segir frá þessari athöfn í Rígsþulu, en hún mun
ekki yngri en frá 10. öld (Einar Ól. Sveinsson: Islenzkar bókmenntir í
fornöld, 1962, 287). Þar segir: „Jóð ól Edda / jósu vatni / hétu Þræl“
(6. v.), og samhljóða er frásögnin um Ömmu, nema „kölluðu Karl“,
(21. v.) og um Móður segir: „Svein ól Móðir / jósu vatni / Jarl létu
heita“ (34. v.). Síðan segir um afkvæmi Þræls og Þýjar: „Börn ólu
þau / bjuggu og und.u“ (12. v.) og'eru það þrælaættir, og eins er