Náttúrufræðingurinn - 1998, Blaðsíða 16

stað þess að móbergsfjöll hlæðust upp yfir
gosrásinni tóku nú að renna hraun. Lítil
eldvörp, í mesta lagi nokkrir tugir metra á
hæð, hlóðust upp við útstreymisopið en
meginhluti gosefnanna rann í burtu sem
hraun sem í fyrstu fylltu upp í lægðir og dali
og náðu síðar að breiðast út á láglendi eða
renna til sjávar. Áður var ströndin á
norðanverðum Reykjanesskaga yfirleitt
nokkru innar en nú er, en á Straumsvíkur-
svæðinu hefur hún færst fram um 1,5-2 km
frá ísaldarlokum.
■ hraun frá fyrri hluta
NÚTÍMA
Það tímaskeið jarðsögunnar sem tók við er
ísöld lauk, fyrir 10.000 árum, nefnist nútími
og varir hann enn. Á þeim tíma runnu
hraunstraumar þeir sem almennt kallast
hraun í dag (2. mynd). Elst þeirra hrauna sem
sjást á yfirborði á þessu svæði er
Búrfellshraun en það rann fyrir um 7.300
árum (Guðmundur Kjartansson 1973).
Hraunið rann frá stórum gíg ofan við
Hafnarfjörð sem Búrfell heitir og er hann
nyrsti gígurinn í Krísuvíkurrein. Frá Búrfelli
rann hraunið til norðvesturs í tveimur
meginkvíslum og fór önnur niður í
Hafnarfjörð (Hafnarfjarðarhraun) en hin í
Arnarnesvog (Gálgahraun). Að líkindum
hefur á sama tíma runnið hraun til norðurs
frá öðrum gíg, Hraunhól, sem er skammt
norðan við Vatnsskarð. Hraunhóll er nú
rústir einar eftir efnisnám. Hraunið frá
honum kemur fram í Selhrauni, um einn og
hálfan kílómetra suður af Straumsvík, og
hefur sannanlega runnið þar í sjó fram.
Neðst í Almenningum og Selhrauni koma
fram þrjú hraun sem eru yngri en Búrfells-
hraun. Upptök þeirra eru ekki þekkt og hafa
gígarnir líklega horfið undir yngri hraun. Eitt
þessara hrauna er sýnu mest og hefur það
runnið fram í a.m.k. fjögurra kílómetra breiðri
tungu og fært þáverandi strönd allnokkuð út.
Skáhallt norðaustur yfir Almenninga
neðarlega hefur runnið þunnt hraun sem
hverfur inn undir Kapelluhraun skammt
suður af Straumsvík. Upptök þessa hrauns
eru líklega norðan við Grænudyngju. Aldur
hraunsins er óþekktur nema af afstöðunni til
annarra hrauna, og er það yngra en Hrúta-
gjárdyngja og eldra en Kapelluhraun.
Hrútagjárdyngja
Langmesta hraunið á þessum slóðum er
Hrútagjárdyngja. Upptök þess eru nyrst í
Móhálsadal, milli Sveilluháls og Núps-
hlíðarháls. Á gígsvæðinu er allmikil gjá sem
Hrútagjá heitir og við hana er dyngjan
kennd. Hraunið hefur að mestu runnið til
norðurs og til sjávar og inyndar það strönd-
ina milli Vatnsleysuvíkur og Straumsvíkur.
Stærsti hluti hraunsins gengur í daglegu tali
undir nafninu Almenningar. Að vestan
hefur hraunið runnið upp að eða út á hraun-
dyngju frá ísaldarlokum, Þráinsskjaldar-
hraun. Þegar Hrútagjárdyngja rann var
sjávarstaða nokkru lægri en nú er og hefur
hraunið fært ströndina inikið fram. Bungu-
lögun Hrútagjárdyngju og Þráinsskjaldar
veldur því að slakki er á milli dyngnanna og
eins er slakki austan Hrútagjárdyngju, milli
hennar og Undirhlíða. Yngri hraun hafa haft
tilhneigingu til að renna í átt til sjávar eftir
þessum slökkum. Ekki hefur enn tekist að
aldurssetja Hrútagjárdyngju, en öskulög í
jarðvegi ofan á hrauninu benda til að hún
hafi myndast fyrir uin 5.000 áruin.
Skúlatúnshraun - Hellnahraunið eldra
Fyrir um 2.000 árum varð mikil goshrina á
Reykjanesskaga og gaus þá in.a. í Brenni-
steinsfjallareininni. Frá einum gígnum,
Stórabolla í Grindarskörðum, rann mikið
hraun niður í átt að Straumsvík. Það
breiddist út yfir stórt svæði ofan við Helga-
fell og Húsfell. Ein kvísl hraunsins rann
sunnan og vestan við Helgafell og þaðan
niður á milli Helgafells og Gvendar-
selshæðar og síðan vestur fyrir Stórhöfða,
allt til sjávar og myndaði núverandi strönd
milli Straumsvíkur og Hvaleyrarholts. Þetta
hraun stíflaði uppi Hvaleyrarvatn. Suður af
Helgafelli heitir hraunið Skúlatúnshraun en
við Hvaleyrarholt myndar það nteginhluta
Hellnahrauns.
174