Náttúrufræðingurinn - 1998, Blaðsíða 112

þessara hreyfingarþátta getur einnig átt sér
stað. Slíkar hreyfingar gætu einnig átt sér
stað við myndun nýrra sprungna á
svæðinu, sjá 3. mynd. Myndun nýrra
sprungna og hreyfing gamalla eins og hér
var lýst er lfkleg til að rjúfa vegi, lagnir í jörð
og línur í lofti. Hún getur einnig raskað
byggingum eða brotið þær illilega.
I þriðja lagi er ekki ástæðulaust að ætla að
misgengishreyfingar á sprungum á sjávar-
botni úti fyrir ströndinni geti valdið flóð-
öldum af þeirri gerð sem kallast tsunami
(sjávarskriða), þótt við þekkjum ekki dæmi
þess héðan, en aðstæður til slíks eru fyrir
hendi á Straumsvíkursvæðinu.
Tíðni sprunguhreyfinga og sprungu-
myndunar á þessu svæði er óþekkt, eins og
raunar víðast hvar. Eðli slíkra atburða er
margrætt og litlar tilraunir hafa verið gerðar
til að slá tölu á þá.
ELDVIRKNI OG
HRAUNRENNSLI
Eins og lesa má af jarðfræðikortum (Kristján
Sæmundsson og Sigmundur Einarsson
1980) er Straumsvíkursvæðið allt á ungum
hraunum sem runnið hafa eftir að ísöld lauk.
Austan svæðisins eru móbergshálsar sem
orðið hafa til í eldgosum undir jöklum
ísaldar. Rétt norðan við svæðið taka við
grágrýtisholt mynduð við hraunrennsli á
síðustu hlýskeiðum ísaldar. Eldsumbrot
hafa því ekki aðeins sett svip sinn á svæðið
heldur myndað það allt. Eldvirknin sem hér á
hlut að máli er svokölluð rekeldvirkni, en
það þýðir að bergkvikan kemur upp á
sprungum sem tengjast landrekshreyfingum
jarðskorpunnar. Kvika þessi er í nær öllum
tilvikum basaltkvika, yfirleitt þunnlljótandi
og heit og hefur því litla tilhneigingu til
sprenginga. Einkennandi fyrir hana eru
þunn hraun sem ná mikilli útbreiðslu, sjá 4.
mynd. Ekki hefur gosið á þessu svæði
síðustu aldirnar.
Y ngsta hraunið á Straumsvíkursvæðinu er
venjulega kallað Kapelluhraun og er talið
vera sama hraun og heitir í fornum heimild-
um Nýjahraun. Það rann skömmu eftir
landnám. Nýlega hafa Sigmundur Einarsson
o.fl. (1991) gert grein fyrir þessu hrauni.
Kapelluhraun er hluti af hraunaklasa, sem
þeir telja hafa runnið í hrinu sprungu-
eldgosa, Krísuvíkureldum, sem stóðu á
svæðinu líklegast í nokkra áratugi á 12. öld.
Gossprungan, sem var virk í þessari hrinu,
náði sunnan frá Latsfjalli við suðurenda
Móhálsadals og norður á bóginn undir
vesturhlíðum Undirhlíða, allt norður undir
Helgafell. Hún er á Krísuvíkursprungurein-
inni, sem er næsta rein austan við Reykja-
nessprungureinina. Hraun frá sprungunni
runnu í þessum eldum í sjó beggja vegna á
Reykjanesskaga, bæði við Krísuvík hina
fornu og Straum. Samkvæmt kolefnisaldurs-
greiningum rann Kapelluhraun á elleftu eða
tólftu öld. Það er í góðu samræmi við hinar
fornu heimildir um Nýjahraun. Nafnið Nýja-
hraun telja menn merki þess að hraunið hafi
runnið eftir að menn komu til landsins og
það er frá því fyrir árið 1343, því þá braut þar
skip, eða eins og segir í Annál Flateyjar-
bókar (Storm 1888) við árið 1343: „...braut
Katrínarsúðina við Nýjahraun..." (sjá enn-
fremur Kristján Eldjám 1957). Sigmundur og
félagar grófu eftir gjóskulögum við jaðar
Kapelluhrauns. Það liggur ofan ágjóskulagi
því sem kallast Landnámslagið, og er nú
talið vera frá árinu 871 (Guðrún Larsen
1996), en undir gjóskulagi því sem kallast
Miðaldalagið og er frá 1226 (Magnús Á.
Sigurgeirsson 1995). Niðurstaða Sigmundar
og félaga er að hraunið hafi runnið árið 1151.
Samkvæmt mælingum þeirra er Kapellu-
hraun um 13,7 km2 að flatarmáli og áætlað um
5 m að þykkt að jafnaði og ætti því að vera
um 0,07 km3. Þetta hraun er því ekki langt frá
meðalstærð íslenskra basalthrauna.
Á þessu um það bil 850 ára gamla hrauni
stendur álverið við Straum. Hraunið kom
upp á gossprungu innan Krísuvíkursprungu-
reinarinnar en hefur runnið út úr henni til
norðvesturs og inn yfir norðurhluta Reykja-
nessprungureinarinnar. Svo norðarlega á
Reykjanesreininni hafa ekki komið upp nein
eldgos svo vitað sé. Virkni hennar þar ein-
kennist af tiltölulega grunnum jarðskjálftum
og sprungumyndun. Það er því fyrst og
fremst virkni á Krísuvíkursprungureininni
270