Andvari - 01.10.1962, Síða 16

254
KRISTJÁN HLDJÁRN
ANDVAIÍl
armaður og lét Grctti vinna að því vcrki.
Grettir var atgangsmikill að drepa járnið,
cn nennti misjafnt, segir sagan.
Hér er ekki ætlunin að fjölyrða frekar
um rauðablástur almennt, en eitt er það
við þá iðju, að hún lætur eftir sig mikil
og varanleg merki og raunar auðþekkt.
Það er gjallið, sem myndast við blástur-
inn, rauðagjalliÖ. Slíkar járngjörðarminj-
ar finnast víða um land, og það kemur
æ betur í ljós, sem raunar liggur í hlutar-
ins eðli, að járn hefur alls staðar verið
gert þar sem saman fór hráefnið, rauðinn,
og skógur til kolagjörðar. A öllum bæjum
í Þjórsárdal hefur verið stundaður rauða-
hlástur, meðal annars á bænum í Gjá-
skógum, þar sáum við stein, sem notaður
Iiefur verið til þcss að lýja járn á, víða
fundust gjallstykki og storka, sem virtist
vera hálfbráðinn rauði með viðarkolum
innan í, og á einum stað fundum við
hrúgu af mýrarrauÖa, sem sýnilega hefur
verið búið að hreinsa en ekki bræða. Og
það undarlega er, að rauðahrúga þessi var
undir einum húsveggnum í bænum, bær-
inn hefur verið byggður ofan á hana.
Þetta gaf tilefni til heilabrota, og við fór-
um að skyggnast eftir því, hvort einhver
mannabyggð hefði veriÖ á staðnum áður
en bærinn var reistur. Þá kom í ljós, að
undir stofugólfi voru leifar af litlu húsi,
scm þar hefur staðið áður en farið var að
byggja bæinn. Það hús er svo smátt, að
ckki má það bæjarhús kalla, en vel mætti
hugsa sér að það væri skáli, sem menn
hafa reist sér til skjóls, er þeir dvöldust
um stundarsakir á staðnum einhvcrra
hluta vegna.
6
Nú má draga dæmi saman að þeirri
niðurstöðu, sem ekki getur kallazt ólíkleg.
Byggðin í Gjáskógum kann að hafa hafizt
á þann hátt, að menn hafi verið gerðir út
frá bæjum neÖar í dalnum til þess að
blása rauÖa þarna inn frá, þar sem skil-
yrði voru góð til kolagjörðar og rauöa-
vinnslu. Litla húsið hefur verið viðlegu-
kofi þcirra. Síðan gerist það, að einhverj-
um hefur fundizt landkostir staðarins svo
rniklir að þar mætti reisa bæ og hefja bú-
skap. Hann sezt þarna að og byggir bæ á
gamla kofastæðinu, og þá verða ýmsar
minjar rauðablástursins undir húsunum.
Sambærileg dæmi eru mörg úr byggÖar-
sögu landsins. Bæir eru byggðir á þeim
stöðvum, sem áður var sumaratvinna á,
og nægir að minna á öll selin, sem síÖan
hafa orðið fastir mannabústaÖir. Slíkt
hefur alveg eins getað gerzt þótt sumar-
atvinnan væri önnur, til dæmis rauÖa-
blástur.
En hvert sem vera kann upphaf bæjar-
ins í Gjáskógum, er það víst, að saga hans
varð ekki löng. Þess eru engin merki að
bærinn hafi verið byggður nema einu
sinni. Mér þykir líklegt, að hér hafi aldrei
búið nema einn bóndi, sá sem felldi þá ást
til þessa staðar, að hann kaus að eiga þar
heima. Það hefur verið sumarfrítt í Gjá-
skógum, en líklega harðbýlt, þegar á
reyndi. Þetta er fjallajörð, bæjarstæðið er
300 metra yfir sjó og 100 metrum hærra
cn Stöng. Þegar sá, sem landnámsbugann
hafði, var allur, hefur enginn orÖið til
þess að halda áfram búskap á fjallabýlinu
hans. Og tóftir bæjarins voru búnar að
standa lengi opnar, þegar öskufalliÖ milda
dundi yfir Þjórsárdal árið 1104. „Ljósið
er dautt, sem í bænum brann, bóndinn
gleymdur, sem reisti hann, langt, langt
uppi á heiði," segir skáldið, og þetta á
vissulega við um bóndann og bæinn í Gjá-
skógum, en minjarnar um bæ hans og bú-
skap bera honum vitni og verða mörgum
öldum síðar heimild um lítinn þátt í sögu
lands og byggðar.
Og lýkur hér þessari frásögn, sem mót-
aÖist eftir ferð mína og félaga minna í
Þjórsárdal nokkra sólríka daga haustið
1960.