Andvari - 01.10.1962, Blaðsíða 32

270
KRISTJÁN IIHKSI ÓLATSSON
ANDVARl
cr þó á engan hátt svo niikið sem gefið
í skyn í frumtextanum. Þar er notað
orðið hóll, en ekki haugur, og bendir
það ótvírætt til þess, að hér sé ekki um
dauðradýrkun að ræða.
Sú skoðun, að álfarnir séu hinir dauðu,
hefur verið býsna ahnenn, og sumir þeir
aðhyllzt hana, sem þó telja landvættirnar
vera annars og réttara eðlis. Höfuðstoð
skoðunarinnar er frásögn Flateyjarbókar
um Ólaf konung Guðröðarson, bróður
Hálfdanar svarta, en hann var eftir dauða
sinn blótaður til árs og nefndur Geirstaða-
álfur. Snorri nefnir einnig Ólaf í Heims-
kringlu og viðurnefni hans, en gctur
þess ekki, að hann hafi verið blótinn.
Emil Birkeli hefur kastað fram þeirri
hugmynd, að viðurnefni sitt hafi Ólafur
fengið í lifanda lífi, án sambands við
nokkra dýrkun á honum. Hann bendir
á, hve liðurinn -álf var algengur í ætt
Ólafs; rnóðir hans var Álfhildur dóttir
Alfarins konungs í Álfheimum. Hefur
þá álfsnafn Ólafs verið einskonar gælu-
nafn honum gefið sakir þessara ættar-
banda.11) Þessi skýring er ekki óskemmti-
leg, og illt er að afsanna hana með öllu,
en fram hjá hinu verður þó ekki komizt,
að Ólafur var dýrkaður, og er eðlilegast
að setja nafn hans í samband við það.
En þótt Ólafur væri dýrkaður dauður
og nefndur álfur, er ekki þar með sagt
að álfadýrkun hafi verið eiginleg dauðra-
dýrkun. Ólafur og álfarnir eiga hins
vegar það sameiginlcgt, að ráða árferði,
Ólafur hefur hvað það snertir jafnazt á
við álfa. Meginþýðingu fyrir trúna á
Ólaf hefur staða hans og ætt. Idann var
konungur, og meginhlutverk konunga
var í heiðnum sið að sjá fyrir árferði og
ársæld. Einkum er þetta einkennandi
fyrir þá konungsætt, sem Ólafur var af,
Ynglingaættina. Sú ætt var höfuðvígi
hins guðlega konungdæmis á Norður-
löndum, nátengd frjósemidýrkun Freys
og urn leið að sjálfsögðu álfadýrkun.
Ættin var rakin til frjósemiguðsins, kon-
ungar af ættinni voru tengiliðir milli
manna og goðheims, við helgiathafnir
voru þeir fulltrúar guðsins og jafnvel
staðgenglar. Ólafur hefur reynzt ársæll
þegar lífs, og því skiljanlegt, að hann
haldi þeim eiginleika eftir dauðann, og
auðvitað í nánum tengslum við þær sömu
goðaverur og hann fyrr var nálægastur,
frjósemimáttarvöld ættarinnar. Lifandi
var Ólafur ársæll sem álfur og vegna
tengsla sinna við álfa, dauður verður
ekki greint á milli hans og álfa.12)
Frjósemihlutverk álfanna virðist þeirra
þýðingarmesta og frumlægasta. Þeir
höfðu áhrif á gróður jarðar og árgæzku.
Eins og fyrr var getið, var þetta einnig
hlutverk sumra landvætta, og oft er erfitt
að skilja þær frá álfum. Ármaður Koðráns
á Giljá er gott dæmi um veru með greini-
legt álfaeðli, sem þó ekki er nefnd því
nafni. Vel er hugsanlegt, að heitið land-
vættir hafi stundum getað náð yfir álf-
ana líka. En þó er rétt að gera skarpan
fræðilegan mun á þessum tveimur teg-
undurn goðvera. Landvættirnar eru fyrst
og fremst tengdar landinu; þær eru eig-
endur landsins og stjórnendur, sem taka
verður fullt tillit til, þegar menn ætla að
nytja landið. Trú á slíkar verur er algeng
um alla norðanverða Evrasíu og Norðui-
Ameríku og jafnvel víðar. Hreinast og í
eðlilegustum myndum kemur hún fram,
þar sem veiðar eru þeir atvinnuhættir, sem
móta menningarlífið mest. Landvætta-
trúin er sprottin upp úr hugsunarhætti
og menningu veiðimannsins, en auðvitað
getur hún lifað áfram við önnur menn-
ingar- og atvinnulífsskilyrði, ekki sízt
þar sem er ástatt eins og á Norðurlönd-
um, að veiðar hafa alltaf verið þýðingar-
mikill aukaatvinnuvegur og sett mark
sitt á menningarheildina, jafnvel þótt
aðrar greinir hafi orðið þýðingarmeiri.13)