Andvari - 01.10.1962, Page 25

ANDVARI
LANDVÆTTIR OG ÁLFAR
263
Egill aldrei. Hvergi í skáldskap Egils er
vikiS að Þór, hvergi kennt til hans eða
goSsagna um hann, og bjó þó Þór flest-
um goðum betur að frásögnum. Af þess-
ari staðreynd er kannski ekki hægt aS
draga neinar fullnaSarályktanir, en hla
stySur hún þá skýringu, aS í vísunum sé
Þór ákallaSur.
Onnur skýring, sein engan veginn er
ný af nálinni, en til muna sennilegri, er,
aS orSin landás og landálfur eigi viS
landvætti staSarins eSa landsins. Þessi
skýring stySst af formála sögunnar, sem
ætla má aS sé munnmælageymd óháS
vísunum. Milli iandvætta og álfa er oft
erfitt aS gera skörp skil, og annars staSar
frá er vitaS, aS orSiS ás gat veriS haft um
verur, sem engin leiS er aS greina frá land-
vættum.
í Egils sögu er þannig aS finna tvær
heimildir um níSstöngina. BáSum her
saman um tilganginn: aS koma konungi
frá völdum og úr landi. BáSum bcr cinnig
saman um, aS árangur sé undir landvætt-
um kominn aS einhverju leyti. En síSan
skilur á milli. Egill, sem var trúmaSur
og dýrkandi ÓSins, snýr sér fyrst og
frcmst til goSanna, en um 3eiS aShyllist
hann þá þjóStrú, sem liggur aS baki níS-
stönginni sem töfrabragSi, og ákallar land-
ásinn, landálfinn, vætti staSarins eSa
landsins. Munurinn á vísunum og sögu-
textanum er einnig aS nokkru leyti
munurinn á trú og töfrum. í vísunum
ákallar Egill goðin, krefur þau bæn-
heyrslu, en stöngin er töfrabragS, sem
hefur sjálfkrafa áhrif. Formáli sögunnar
er hreinar særingar, og þó aS Egill hafi
aS öllum líkindum ekki rist hann á stöng-
ina, liggur hann nær þeim hugmyndum,
sem verknaSurinn byggist á. HrosshöfuS
sctt á stöng er aðferS til að fæla land-
vættir, ,,svo allar fari villar vega“, og
valda þannig órciSu, upplausn og óæri
í landinu.
NíSstöng Egils varpar ljósi á þaS laga-
boS, sem getiS var um hér aS framan.
„Gapandi höfuS og ginandi trjónur" hafa
veriS talin hafa töfraverkan á landvættir,
hrætt þær og komiS óreiSu á meSal þcirra,
og þannig grafiS undan því jafnvægis-
sambandi milli manna og vætta, sem
var forsenda heillaríks lífs. Kannski
skýrir þetta aS nokkru siS víkinganna aS
útbúa skip sín meS höfSum. ÞaS hefur
ekki veriS ,til skrauts eingöngu, heldur
þýSingarmikiIl liSur í hernaSi, aS geta
á þennan hátt ruglaS landvætti óvina-
landa og skapaS meS því glundroSa í
herbúSum þeirra. Áhrif höfSanna hafa
veriS algerlega töfraeSlis og óháS viljan-
um. Þau hafa veriS hin sömu, þótt verkn-
aSurinn væri gerSur óvart. Kannski cr
þaS þess vegna, sem Ulfljótslög voru
látin hefjast á þennan hátt. Sú hætta hef-
ur eflaust veriS fyrir hcndi, aS einhvcr
kærulaus farmaSur gleymdi aS taka ofan
höfuSin í landsýn, og þá hcfur berorS
lagagrein veriS til áminningar.
En þótt lífsnauSsyn væri aS fá land-
vættirnar ekki á móti sér, þurfti meira
en hlutleysi þeirra til heillaríks lífs. Menn
þurftu aS gera þær sér hliShoIIar. Einn
kafli í Landnámu lýsir ágætlega, hversu
lífiS gat blómgazt, þegar samskiptin við
landvættir voru ákjósanleg. Þar segir um
Hafur-Björn, son Molda-Gnúps land-
námsmanns í Grindavík: „Björn dreymdi
um nótt, að bergbúi kæmi að honum og
bauð að gera félag viS hann, en hann
þóttist játa því. Eftir þaS kom hafur til
geita hans, og tímgaSist þá svo skjótt fé
hans, aS hann varS skjótt vellauðigur.
Síðan var hann Hafur-Björn kallaður.
Það sáu ófreskir menn, að landvættir
allar fylgdu Hafur-Birni til þings, en
þeim Þorsteini og ÞórSi (bræðrum Bjarn-
ar) til veiða og fiskjar."
1 Heimskringlu (Ólafs sögu Tryggva-
sonar, XXXIII. kap.) cr landvætta enn