Andvari

Volume

Andvari - 01.10.1962, Page 30

Andvari - 01.10.1962, Page 30
268 KRISTJÁN BERSI ÓLAFSSON ANDVARI aðnjótandi, svo vitað sé. Milli stórvax- inna landvætta og trölla hefur verið djúp- tækur eðlismunur, en hvoru tveggja voru fjallabúar, og því eðlilegt, að sá munur yrði stundum lítill í reynd, einkum eftir kristnitöku, þegar dýrkun heiðinna vætta varð forneskja og helgi þeirra bliknaði, svo að leifar einar urðu eftir.8) Nafnið landvættir hefur greinilega verið allvíðtækt að fornu máli og trúlega verið haft um allar yfirnáttúrulegar verur, tengdar landinu og náttúru landsins. Vel má vera, að það hafi jafnvel verið haft um álfa, en þó munu þeir vera upphaf- lega nokkuð annars eðlis en eiginlegar landvættir. Landvættir hafa verið taldar búa í fjöllum og klettum og einstökum stcinum, jafnvel í hólum og hæðum. Yfirleitt cru þær í mannsmynd, en hitt er sjaldnar sem þær koma Ijóslifandi fram í dagsljósið, heldur hafa þær verið ósýni- legar, en nálægð þeirra samt fundizt hvar sem var. I Ieill manna og búsæld var undir þeim komin að verulegu leyti, og þeim, sem komst í ósátt við þær, var ekki vært, nema hann þá hefði annan sterkari bak- hjarl til mótvægis. Landvættir hafa vcrið dýrkaðar með fórnum. 1 þá átt bendir kafli úr predikun í Hauksbók: „Sumar konur eru svo vit- lausar og blindar um þurft sína að þær taka mat sinn og færa á hreysar út eða undir hella og signa landvættum og eta síðan til þess að landvættir skuli þeim hollar vera og þær eiga bú betra en áður." Þessi predikun er að vísu lögð heilög- um Agústínusi í munn, en trúlega er þessi kafli hennar viðbót eða umsamning þýðanda eða skrifara og sniðinn eftir nor- rænum aðstæðum. Llr hinu er verra að skera, hvort kaflinn sé saminn á íslandi eða í Noregi. Freistandi er þó að halda, að áminningin hafi verið jafnréttmæt í háðum löndunum. Ilér er mat fórnað, og sama er upjii á teningnum, þegar litið er á þá einu frásögn í Landnámu, sem talar beint um fórngjafir. Þar segir um Þorstein rauð- nef: „Þorsteinn rauðnefur var hlótmaður mikill. Hann blótaði fossinn, og skvldi bera leifar allar á fossinn. Hann var og framsýnn mjög. Þorsteinn lét telja sauði sína úr rétt tuttugu hundruð, en þá hljóp alla réttina þaðan af. Því var sauðurinn svo margur, að hann sá á haustum, hverir feigir voru, og lét þá skera. En ið síðasta haust, er hann lifði, þá mælti hann í sauðarétt: „Skerið þér nú sauði þá, er þér vilið. Feigur em eg nú eða allur sauðurinn ellegar, nema bæði sé.“ En þá nótt, er hann andaðist, rak sauði alla í fossinn." Landvættanna hefur orðið vart hæði sem heildar og einstakra vætta. Orðið hef- ur verið notað bæði um fjölskylduverur og einstæðinga. Bilið milli þessara tveggia flokka hcfur heldur ekki verið óbrúan- legt og í eitt skipti er hægt að merkja greinilegan flutning milli flokkanna. í Kristni sögu er ármaður Koðráns á Gfljá einsamall, en í Þorvalds þætti hefur hann eignazt fjölskyldu, konu og börn, og minnir að því leyti talsvert á huldufólk síðari tíma. Þessi breyting er í samræmi við þá þróun, sem einkennir íslenzka þjóðtrú og lýsa mætti þannig í stórum dráttum, að vættir, sem voru smærri í sniðum, tengdar einstökum bæjum og nutu fyrst og frernst einkadýrkúnar, renna saman við álfana, sem þær eiga rnargt sameiginlegt með og verða nær eingöngu félagsverur, en hinar stærri landvættir, sem heilar sveitir hafa dýrkað, nálgast tröllin æ meir og halda oftast cinlífinu áfram. Landvættatrú Islendinga hefur að sjálfsögðu verið mjög blönduð. Jörðina hyggðu verur af ýmsu tagi, sumar voru blótaðar, en ekki verður séð, að aðrar hafi notið néinnar dýrkunar, — þær voru cin-
Page 1
Page 2
Page 3
Page 4
Page 5
Page 6
Page 7
Page 8
Page 9
Page 10
Page 11
Page 12
Page 13
Page 14
Page 15
Page 16
Page 17
Page 18
Page 19
Page 20
Page 21
Page 22
Page 23
Page 24
Page 25
Page 26
Page 27
Page 28
Page 29
Page 30
Page 31
Page 32
Page 33
Page 34
Page 35
Page 36
Page 37
Page 38
Page 39
Page 40
Page 41
Page 42
Page 43
Page 44
Page 45
Page 46
Page 47
Page 48
Page 49
Page 50
Page 51
Page 52
Page 53
Page 54
Page 55
Page 56
Page 57
Page 58
Page 59
Page 60
Page 61
Page 62
Page 63
Page 64
Page 65
Page 66
Page 67
Page 68
Page 69
Page 70
Page 71
Page 72
Page 73
Page 74
Page 75
Page 76
Page 77
Page 78
Page 79
Page 80
Page 81
Page 82
Page 83
Page 84
Page 85
Page 86
Page 87
Page 88
Page 89
Page 90
Page 91
Page 92
Page 93
Page 94
Page 95
Page 96
Page 97
Page 98
Page 99
Page 100
Page 101
Page 102
Page 103
Page 104
Page 105
Page 106
Page 107
Page 108
Page 109
Page 110
Page 111
Page 112
Page 113
Page 114
Page 115
Page 116

x

Andvari

Direct Links

If you want to link to this newspaper/magazine, please use these links:

Link to this newspaper/magazine: Andvari
https://timarit.is/publication/346

Link to this issue:

Link to this page:

Link to this article:

Please do not link directly to images or PDFs on Timarit.is as such URLs may change without warning. Please use the URLs provided above for linking to the website.