Andvari - 01.10.1962, Blaðsíða 30

268
KRISTJÁN BERSI ÓLAFSSON
ANDVARI
aðnjótandi, svo vitað sé. Milli stórvax-
inna landvætta og trölla hefur verið djúp-
tækur eðlismunur, en hvoru tveggja voru
fjallabúar, og því eðlilegt, að sá munur
yrði stundum lítill í reynd, einkum eftir
kristnitöku, þegar dýrkun heiðinna vætta
varð forneskja og helgi þeirra bliknaði,
svo að leifar einar urðu eftir.8)
Nafnið landvættir hefur greinilega
verið allvíðtækt að fornu máli og trúlega
verið haft um allar yfirnáttúrulegar verur,
tengdar landinu og náttúru landsins. Vel
má vera, að það hafi jafnvel verið haft
um álfa, en þó munu þeir vera upphaf-
lega nokkuð annars eðlis en eiginlegar
landvættir. Landvættir hafa verið taldar
búa í fjöllum og klettum og einstökum
stcinum, jafnvel í hólum og hæðum.
Yfirleitt cru þær í mannsmynd, en hitt
er sjaldnar sem þær koma Ijóslifandi fram
í dagsljósið, heldur hafa þær verið ósýni-
legar, en nálægð þeirra samt fundizt hvar
sem var. I Ieill manna og búsæld var undir
þeim komin að verulegu leyti, og þeim,
sem komst í ósátt við þær, var ekki vært,
nema hann þá hefði annan sterkari bak-
hjarl til mótvægis.
Landvættir hafa vcrið dýrkaðar með
fórnum. 1 þá átt bendir kafli úr predikun
í Hauksbók: „Sumar konur eru svo vit-
lausar og blindar um þurft sína að þær
taka mat sinn og færa á hreysar út eða
undir hella og signa landvættum og eta
síðan til þess að landvættir skuli þeim
hollar vera og þær eiga bú betra en áður."
Þessi predikun er að vísu lögð heilög-
um Agústínusi í munn, en trúlega er
þessi kafli hennar viðbót eða umsamning
þýðanda eða skrifara og sniðinn eftir nor-
rænum aðstæðum. Llr hinu er verra að
skera, hvort kaflinn sé saminn á íslandi
eða í Noregi. Freistandi er þó að halda,
að áminningin hafi verið jafnréttmæt í
háðum löndunum.
Ilér er mat fórnað, og sama er upjii
á teningnum, þegar litið er á þá einu
frásögn í Landnámu, sem talar beint um
fórngjafir. Þar segir um Þorstein rauð-
nef: „Þorsteinn rauðnefur var hlótmaður
mikill. Hann blótaði fossinn, og skvldi
bera leifar allar á fossinn. Hann var og
framsýnn mjög. Þorsteinn lét telja sauði
sína úr rétt tuttugu hundruð, en þá hljóp
alla réttina þaðan af. Því var sauðurinn
svo margur, að hann sá á haustum, hverir
feigir voru, og lét þá skera. En ið síðasta
haust, er hann lifði, þá mælti hann í
sauðarétt: „Skerið þér nú sauði þá, er
þér vilið. Feigur em eg nú eða allur
sauðurinn ellegar, nema bæði sé.“ En
þá nótt, er hann andaðist, rak sauði alla
í fossinn."
Landvættanna hefur orðið vart hæði
sem heildar og einstakra vætta. Orðið hef-
ur verið notað bæði um fjölskylduverur
og einstæðinga. Bilið milli þessara tveggia
flokka hcfur heldur ekki verið óbrúan-
legt og í eitt skipti er hægt að merkja
greinilegan flutning milli flokkanna. í
Kristni sögu er ármaður Koðráns á Gfljá
einsamall, en í Þorvalds þætti hefur hann
eignazt fjölskyldu, konu og börn, og
minnir að því leyti talsvert á huldufólk
síðari tíma. Þessi breyting er í samræmi
við þá þróun, sem einkennir íslenzka
þjóðtrú og lýsa mætti þannig í stórum
dráttum, að vættir, sem voru smærri í
sniðum, tengdar einstökum bæjum og
nutu fyrst og frernst einkadýrkúnar,
renna saman við álfana, sem þær eiga
rnargt sameiginlegt með og verða nær
eingöngu félagsverur, en hinar stærri
landvættir, sem heilar sveitir hafa dýrkað,
nálgast tröllin æ meir og halda oftast
cinlífinu áfram.
Landvættatrú Islendinga hefur að
sjálfsögðu verið mjög blönduð. Jörðina
hyggðu verur af ýmsu tagi, sumar voru
blótaðar, en ekki verður séð, að aðrar hafi
notið néinnar dýrkunar, — þær voru cin-