Andvari - 01.10.1962, Page 22

KRISTJÁN BERSI ÓLAFSSON:
Landvættir og álfar
i
Við landnám íslands var margs að
gæta. Landnámsmenn voru landinu
ókunnir og þeim hættum, sem það gat
búið yfir. Og fleira var að varast en
það eitt, sem sýnilegt var berum aug-
um. Þótt landið væri ónumið mönnum,
var það engan veginn autt og óbyggt. Því
réðu máttugar og leyndardómsfullar
vcrur, landvættirnar. Mönnum var full-
ljóst, að þær voru réttir eigendur lands-
ins og ‘landnámið átroðsla á réttindi
þeirra. Því reið á að verjast eða koma í
veg fyrir réttmæta reiði landvætta og
helzt að gera þær sér hliðhollar. Að því
miða ýmsar siðvenjur, sem landnáms-
menn fóru að við landnám og búsetu.
Ingólfur Arnarson var ekki einn um
að varpa fyrir borð öndvegissúlum sínum
og láta þær ákvarða, hvar hann tók sér
bólfestu. Slíkt var heldur elcki gert út
í bláinn. Búferlaflutningur til nýs lands
var meiri atburður og bústaðarval þar
áhættusamari ákvörðun en svo, að tak-
andi væri af cigin rammleik einum
saman. Þar þurfti stuðningur og leið-
beining æðri máttarvalda að koma til.
Og öndvegissúlurnar voru helgigripir,
tákn tengsla goðheims og mannheims.
Fræðimenn eru ekki á eitt sáttir, hversu
skýra beri helgi súlnanna trúarsögulega.
En í þessu sambandi má einu gilda, hvort
menn líta á þær sem helgidóm Þórs eða
táknmynd veraldartrésins, sem heldur
alheiminum saman, eða sjá þær í ein-
hverju enn öðru ljósi. Aðalatriðið er,
að vegna helgi sinnar voru þær vcl
fallnar til að leiða landnemann til staðar,
sem líklegt var, að yrði honum heilla-
drjúgur. Fleira en öndvegissúlur var
notað á sama hátt, og dæmi cru um,
að jafnvel kristnir landnámsmenn fóru
að siðnum. Tilgangurinn er ætíð hinn
sami: að reisa þar bú, sem heill landnáms-
mannsins og ættar hans gæti þrifizt. Og
sú heill var að verulegu leyti háð því,
að samskiptin við landvættir, hina ósýni-
legu eigendur staðarins, væru góð eða
að minnsta kosti án fjandskapar.
Elds er mjög getið í frásögnum um
landnámið. Landnáma skýrir frá því, að
tundurör væri skotið yfir á það land, sem
menn vildu ná eignarfestu á. Algengast
var þó að fara eldi um landnám sitt og
helga sér þann veg landið. Sá siður var
lagður til grundvallar, þegar nauðsynlegt
þótti sakir aukins aðstrcymis til Iandsins
að setja reglur um hámarksstærð land-
náma einstakra manna og það var
ákvarðað ,,að engi skyldi víðara nema
en hann mætti eldi yfir fara á degi með
skipverjum sínum."
Dag Strömbáck hefur ritað ítarlega um
landnámssiði og tínt saman öll íslenzk
dæmi varðandi þá í ritgerð sinni Att helga
land (Festskrift tillágnad Axel Háger-
ström, Uppsala och Stockholm 1928).
Idann bendir í þessu sambandi á svip-
aðar hugmyndir tengdar Gotlandi og
nokkrum öðrum norrænum eyjum. Að