Andvari - 01.01.1993, Síða 98

96
HALLFREÐUR ÖRN EIRÍKSSON
ANDVARI
Fróðlegt er að bera saman þessa vitneskju um kunnáttu gömlu kvenn-
anna við sjálfstæðar heimildir.
Næstum allir sagnadansar sem geymdir eru í þjóðfræðasafni Stofnunar
Árna Magnússonar hafa verið hljóðritaðir eftir gömlum konum. Síðasta
katólska bænin í munnmælum hérlendis var hljóðrituð eftir fjörgamalli
konu árið 1970 og komið hefur í Ijós að líklegast hafa fleiri konur en karlar
kunnað þessar bænir, hvort sem þær hafa verið latínuskotnar eða ekki, allt
frá því snemma á 19. öld. Þetta er samt ekki fullkomlega öruggt, vegna þess
að ekki hafa allir safnarar skráð nöfn heimildarmanna. Þulurnar eru flestar
frá konum komnar og þetta getur komið heim við hvað þessi skáldskapur
skipti miklu máli í barnauppeldinu, sem hefur frá ómunatíð einkum hvílt á
konunum. Heimspekingurinn Guðmundur Finnbogason hefur meira að
segja sett fram þá tilgátu að þessi skáldskapargrein sé orðin til hjá kven-
fólkinu. Skáldkonan Theodora Thoroddsen svaraði honum með nokkrum
athugasemdum um það hvernig konurnar setja þulurnar saman úr alls kyns
brotum eftir minni til að róa börnin sín illviðráðanleg af svefngalsa.
í lýsingunum á Hallberu og ömmu Álfgríms hefur Halldór stuðst mjög
við minningar um ömmu sína, Guðnýju Klængsdóttur, eins og hann færði
þær í letur í skáldsögubrotinu Heiman eg fór frá 1924: „En það var amma
mín sem fóstraði mig úngan, og ég er hreykinn af að hafa setið við fótskör
þeirrar konu sem fjærst var því að vera tísku háð eða aldarfari, allra
kvenna, þeirra er ég hef þekt. Súngið hefur hún eldforn Ijóð við mig
ómálgan, sagt mér æfintýr úr heiðni og kveðið mér vögguljóð úr kaþólsku.
Það mælti mín móðir og Ólafur liljurós eru mínir fyrstu lærdómar. Sex
vetra gamall sat ég á rúmstokki hennar, prjónaði illeppa handa kettinum
og nam undraverða hluti úr forneskju.“
Ekki kemur þarna beinlínis í ljós hvort Guðný hefur verið forspá en það
var Þuríður kerling í Manni og konu eins og þær Álöf í Heiðarvíga sögu og
Sæunn í Brennu-Njáls sögu sem eignaður er þessi kviðlingur í sögn skráðri
á 19. öld: „Uggir mig það arfasáta / að úr þér muni rjúka.“ Þarna voru kon-
urnar samt ekki einar um hituna því að Gils spámaður er í Eyrbyggja sögu
og Gestur Oddleifsson í Laxdæla sögu. Öll eiga þau sér fornar rætur í evr-
ópskri hefð; en einhvern veginn hafa spákonurnar orðið víðfrægari; að
minnsta kosti varð hin staðfasta Sibylla til að varðveita hin eldfornu rit um
örlög Rómaborgar. Karlmönnunum var heldur ekki trúað til þess að leita
frétta hjá guðinum Appolló og kasta þeim fram í guðmóði í svo andríkum
orðum á stangli eins og hinni dularfullu Pyþíu hofgyðju í Delfí, höfuðsetri
grískra spásagna, að hofgoðarnir gætu sett saman úr þeim sem tvíræðust
goðsvör.
Evrópskar hetjusagnir eiga sér engu styttri sögu. Sumum hetjum, eins og
hinum forngríska Þeseifi og Gretti Ásmundarsyni, var það best lagið að