Andvari - 01.01.1993, Side 177

ANDVARI
JARÐNÁND - UPPÞRÁ
175
5. Sálarspegill
Látum höfund lýsa þeim sem hann hefur borið mesta virðingu fyrir. Og sjá:
Við öðlumst lýsingu á eigin innsta eðli höfundarins eða að minnsta kosti
þeim eðlisþáttum sem hann hefði helst viljað tileinka sér. Eins og við lítum
sjálf okkur í spegli annarra, eins sjáum við aðra í okkar eigin sálarspegli.
Þórarinn Björnsson segir svo frá forvera sínum og velgjörðamanni, Sig-
urði Guðmundssyni skólameistara, að hann hafi miðlað af andans auði sín-
um í kjarnmiklum ræðum á Sal, í lífrænni kennslu og í vekjandi samtölum.
Svo heppilega hafi verið farið að hann hafi haft gaman af „mannlegum rök-
um og rúnum, gaman af að glíma við mennskar sálir.“ Fáar kennslustundir
hafi liðið svo að Sigurður „hafi ekki kennt einhverja lífsspeki, bent nem-
öndum á einhver lífsverðmæti, sagt eitthvað, sem hverjum manni er betra
að muna en gleyma.“ Og hann hafi haft þá dýrmætustu kennaragáfu „að
gera hlutina minnisstœða“ (I, 345-347). Svo mjög sem sinn háttur var á
persónugerð hvors þessara tveggja meistara þá sýnist mér þó að Þórarinn
hafi hér lýst sjálfum sér, ekkert síður en Sigurði Guðmundssyni. Um báða
má segja að þeir hafi verið mannskiljendur og mannræktendur. Og í þeim
skilningi voru þeir ótvírætt heimspekingar í þess orðs fyllstu merkingu.
Þórarinn segir enn um Sigurð að hann hafi verið „raunsœr hugsjónamað-
ur“ (I, 349). Sem fyrr hrína þessi orð á Þórarni sjálfum. Enginn frýr honum
ættjarðarástar. Samt var honum þegar ljóst vorið 1962 að eining Evrópu
væri að verða að veruleika og að utan hennar gæti ísland ekki staðið: setið
eftir „sem strandaglópur, þegar hinir láta úr höfn“ (I, 243). Áratugum síð-
ar, þegar margir af bestu sonum þjóðarinnar eru enn þungt haldnir af
strandaglópskunni, er hressandi að lesa hvatningarorð Þórarins frá árinu
1933. Þar bendir hann okkur á að það að vera sjálfstæður sé ekki hið sama
og að vera öllum óháður heldur, þvert á móti, „að geta komið fram sem
jafnoki annarra, að hafa eitthvað að bjóða fyrir það, sem þiggja verður, að
geta skapað gjaldgeng verðmæti, andleg og efnisleg“ (II, 103). Og meðan
við eigum „íslenska tungu, íslenskan jöfnuð og íslenska alþýðumenning“
megum við líta „djarflega í augu heimsins“ (I, 244-245). Eitt ágæti Þórarins
er að hafa getað knýtt þessi jarðbundnu viðhorf við hina upphöfnu furðu-
gleði sína og skilningsþrá. Það ljómar af slíkri þrá og gleði í kringum öll rit-
verk hans.
Þórarinn lofar Davíð skáld frá Fagraskógi fyrir að hafa tvinnað saman í
kvæðum sínum moldareðlið og eilífðarþrána, fyllingu hins stundlega og
seiðmagn hins háleita (II, 13-24). Ekki er ofmælt að fáir hafi sameinað bet-
ur þessa tvo þætti en Þórarinn sjálfur. I ritum hans leikast á raunsæi og
hugsjón, jarðnánd og uppþrá, í órofnu jafnvægi. Ritsafnið ber nafn með