Andvari - 01.01.2001, Side 152

150
ÁSTRÁÐUR EYSTEINSSON
ANDVARI
Konan í Leigjandanum er ekki runnin saman við húsið á sambærilegan
hátt. Hinsvegar á lesandi ekki auðvelt með rata um þetta hús og öðlast vissu
um stöðu persónanna. Hæpið er að taka nokkrum vitnisburði bókstaflega -
hvorki skynjun konunnar né máli sögumannsins. 1 sögum Svövu verður
myndmál gjaman mjög brögðótt. Merkir „steinrunninn“ í raun steinrunninn?
Eða vísar orðið til þyngsla þess tvíeggjaða hiks sem liggur um söguna alla.
I sögulok er konan um það bil að opna dymar og úti fyrir stendur þriðji
karlmaðurinn. Ef einn þeirra þriggja telst eigandi, annar leigjandi (en þeir
renna svo saman), er hinn þriðji kannski heimilisleysingi og jafnmikil-
vægur sjálfskilningi konunnar og hinir. En hún er ráðvillt. Áður var vitn-
að til þess hvernig konan flæðir út í vegginn og þess hvernig hún afneitar
þeirri lífsreynslu. En síðar þegar hún er stödd í kjallaranum, er hún gripin
ótta:
Maðurinn í fjörunni skyldi þó ekki hafa komizt inn! En allt var harðlæst og enginn hér
nema einverukenndin sem hafði séð sér færi hér í djúpum kjallarans og tekið á sig henn-
ar eigin svip, andaði gegnum hana, notaði sér líkama hennar og sál; innan skamms yrði
hún tvískipt og nauðbeygð til að horfast í augu við sjálfa sig. Hún yrði fyrir alla muni að
hraða sér upp úr kjallaranum. Uppi ríkti hún ein og þurfti ekki að óttast aðra. (LE 118)
Konan og húsið eru ekki eitt. Þau spegla hvort annað, en húsið er ekki held-
ur einhlítur, samfelldur spegill, því húsið „klofnar", það býr yfir „djúpum“
sem konan óttast. Það er staður konunnar, en það er ekki einn staður fremur
en sjálfsvitund hennar. Konan og húsið eru í „líkamlegu" sambandi sem jafn-
framt miðlar andlegri líðan hennar: henni finnst hún hitta einverukenndina
fyrir í kjallaranum og sú kennd ber svipmót hennar sjálfrar. Speglanir, klof-
in vitund, ótti hið neðra og stjómun hið efra (uppi „ríkti hún ein“) - þetta
minnir óneitanlega á skilning og orðræðu sálgreiningarinnar. En þetta við-
fangsefni er jafnframt efnislegt og sett fram í táknum sem eru sögulega
mótuð í vestrænum og íslenskum nútíma. Öðrum þræði er þessi kona hinn
nýi Bjartur í Sumarhúsum og að sumu leyti er „Sjálfstætt fólk“ ósýnilegur
undirtitill Leigjandans. Konan vill öðlast sjálfstæði og eignast samastað í til-
verunni og þessi þrá verður samofin mótsagnakenndri efnishyggju. Að eiga
samastað í tilverunni er að finna sig með öðru fólki - þetta lærist Bjarti seint
og um síðir í Sjálfstœðu fólki Halldórs Laxness - en það er líka að marka sér
eigið rými, eiga sér dálítið bjarg að standa á (nafn eiginmannsins í Leigjand-
anum, Pétur, „klettur“, er kaldhæðið í þessu ljósi).
Það kann að hljóma sem mótsögn, en allt til söguloka er konan í heimilis-
leit. Hún finnur að vissu leyti skýrasta samsömun í manninum í fjörunni, sem
er „ríkisfangslaus“ (LE 104), þó að hún óttist hann einnig, líkt og sumt í sjálfri
sér. Þessi komumaður, útlendingur, vekur með henni spumingar um frelsi
hennar og hún hlóð „fortölum yfir frelsiskennd sína til þess að varðveita hana