Andvari - 01.01.2007, Síða 110

108
HJALTI HUGASON
ANDVARI
Koma þessi skáldskapareinkenni vel fram í hinu alþekkta kvæði Dettifoss þar
sem dynjandi vatnsflaumi fossins er teflt fram gegn ungbarnstári sem vekur
dýpri tilfinningar með skáldinu.43 Sr. Matthías orti fremur af innblæstri, til-
finningu og mælsku en nákvæmni.44 Þrátt fyrir það var hann jarðbundinn
og á sinn hátt raunsær, t.d. þegar hann orti um hve harðbýlt landið var um
hans daga og lífsbarátta þjóðarinnar hörð 45 í skáldskapnum opinberast öðru
fremur ólgandi tilfinningakvika sem leitar útrásar, tjáningar. Skáldskapur sr.
Matthíasar var því borinn uppi af frjálsu tilfinningaflæði svo notað sé orð frá
Þórunni Erlu Valdimarsdóttur.
Svipuð einkenni má glöggt sjá í trúarhugsun sr. Matthíasar. Eins og hann
tók þátt í andlegri baráttu þjóðar sinnar til sjálfsvitundar tók hann þátt í
glímu kirkju sinnar við nýja tíma 46 Sr. Matthías skynjaði greinilega kröfu
tímans um að guðfræðin mætti þeirri ögrun sem ný heimsmynd, vísindaleg
framþróun og tæknibylting kölluðu á.
I trúmálunum var sr. Matthías fundvís og næmur á nýjungar. í fyrstu Kaup-
mannahafnardvöl sinni (1856-1857) varð hann handgenginn Magnúsi „frater“
Eiríkssyni (1806-1881) einum róttækasta biblíurýni sem ísland hefur alið.47
í annarri utanferðinni (1871-1872) fylgdist hann með fyrirlestraröð Georgs
Brandesar (1842-1927) þar sem hann kynnti raunsæileg viðhorf sín til bók-
mennta og lista sem ekki voru hliðholl trú eða kristindómi. Sr. Matthías var á
þessum tíma opin kvika eftir síðari konumissinn og hreifst með. Hefur hann
verið talinn fyrsti íslendingurinn til að hlýða á Brandes og varaði samband
þeirra meðan báðir lifðu. Var sr. Matthías líklega eini presturinn sem þessi
mikli menningarpostuli hafði bréfasamband við.48 Síðar taldi sr. Matthías
áhrif Brandesar á sig þó hvorki hafa verið djúp né varanleg.49 í sömu reisu
komst sr. Matthías í kynni við únítara sem gerðust styrktarmenn hans við
kaup á Þjóðólfi en það varð upphaf ritstjóraferils hans (1874-1881).50 Með
þessum áhrifum var kynt undir ævilangri trúarglímu sr. Matthíasar sem leiddi
til þess að hann á tímabili rambaði á barmi lúthersku kirkjunnar.51 Þó er mik-
ilvægt að glíma sr. Matthíasar og sú gagnrýni á kirkjuna sem af henni leiddi
stafaði ekki af „vantrú eða afneitun á kirkjunni“. Ástæðan var miklu frekar
„eldheitt trúartraust hans og vilji til að endurbæta kirkjuna.“52
Þegar fram í sótti staðnæmdist sr. Matthías innan þeirrar guðfræðistefnu
sem nefnd hefur verið nýguðfræði, aldamótaguðfræði eða frjálslynda guð-
fræðin. Hún fól í sér sögulega biblíurýni og áherslu á reynslu og breytni
manna í stað hefðbundinna kirkjulegra trúarjátninga. Var Adolf von Harnack
(1851-1930) prófessor í Berlín einn af frumkvöðlum hennar og sá sem sr.
Matthías hreifst mest af.53 Þórunn Erlu Valdimarsdóttir lýsir trúarafstöðu sr.
Matthíasar á efri árum svo: