Andvari - 01.01.2007, Side 136

134
ÞÓRIR ÓSKARSSON
ANDVARI
Oehlenschlágers sem var að dómi Gríms algjörlega sér á báti í evrópskum
bókmenntum, enda ætti hún rætur að rekja til heiðinna bókmennta norrænna
miðalda (Grímur 1843: 5). Hún væri þó á engan hátt eftirbátur þeirrar evr-
ópskrar rómantíkur sem grundvallaðist á kristinni trú, katólskri eða lút-
erskri.
Að hætti Hegels leitaðist Grímur við að lýsa þróun bókmenntanna sem tog-
streitu og samruna andstæðnanna sem tíminn, umhverfið og aðstæðurnar kalla
fram. Þannig færðust þær af einu stigi á annað: Tækju mið af því sem á undan
færi, nærðust af sinni eigin samtíð og mótuðu með nýjungum sínum það sem
á eftir kæmi. Sama máli gegndi um bókmenntasmekk Frakka sem Grímur
leitaðist við að meta hvort hefði batnað eða versnað í Om den nyfranske
Poesi og komst að þeirri niðurstöðu að hefði batnað vegna þess að hann væri
í takt við þróun bókmenntanna og þörf samtímans. Bókmenntasmekkurinn
væri í raun og veru alltaf réttur og sannur ef hann væri eiginlegt afsprengi
samtímans og einungis sem slíkur væri hann eðlilegur mælikvarði á ágæti
skáldskapar. Af þeim sökum ætti að meta rómantískar bókmenntir samkvæmt
rómantískri en ekki klassískri viðmiðun, svo að vitnað sé í rit Gríms Om Lord
Byron (1845: 28). Slíkur samúðarskilningur er reyndar grundvallarhugmynd
í þeim bókmenntasögum sem skrifaðar voru á 19. öld og Grímur var aug-
ljóslega mjög áhugasamur um, enda ráðgerði hann eins og áður sagði að rita
íslenska bókmenntasögu frá upphafi til eigin samtíma.
Kristján Jóhann Jónsson kemur inn á einn þátt þeirrar afstæðu söguhyggju
sem Grímur aðhylltist þegar hann ræðir um fortíðarsýn 19. aldar manna sem
sumir vilja kalla „fortíðardýrkun". Þeirri túlkun hafnar Kristján, a.m.k. hvað
Grím varðar og telur að viðhorf hans „markist af tímaskilningi sem sé að
ýmsu leyti frábrugðinn því sem við eigum að venjast. Þar munar mestu að
fortíðin er ekki nema að sumu leyti liðin. Um sumt er hún enn í okkur og við
í henni“ (89). Þetta er áhugaverð ályktun sem hljómar þó kunnuglega, a.m.k.
er auðvelt að styðja sjónarmiðið að fortíðin sé hluti af samtíðinni ýmsum
dæmum úr verkum annarra íslenskra skálda aldarinnar. Alkunnugt er t.d.
hvernig náttúran og sagan sem hún felur í sér tengir saman nútíð og fortíð
í kvæði Jónasar Hallgrímssonar „íslandi" (1835): „Landið var / er fagurt og
frítt, og fannhvítir jöklanna tindar“.25 Benedikt Gröndal tekur í sama streng
þegar hann yrkir í kvæðinu „Fyrr og nú“ (pr. 1900): „Náttúran er það eilíft
band / allan er tímann sameinar“. I sama ljóði kveður hann einnig: „Fornöldin
lifir alltaf í / augnabliki, sem kemur nýtt“.26
Fullyrðing Kristjáns að Grímur hafi talið samtíðina hluta fortíðarinnar
er hins vegar nýstárlegri. í því samhengi vekur Kristján sérstaka athygli á
því sjónarmiði Gríms í Om den nyfranske Poesi að lesendur hljóti alltaf að
taka þátt í sköpun skáldverkanna sem þeir lesa, ekki síst þegar í hlut eiga
hugmyndaríkir höfundar á borð við Shakespeare sem virkja bæði áhuga og