Andvari - 01.01.2007, Síða 168

166
HANNES HÓLMSTEINN GISSURARSON
ANDVARI
Velferðaraðstoð er ekki heldur ókeypis. Þar sem hún gengur lengst, er skatt-
byrði þung. Því meiri sem velferðaraðstoðin er, þeim mun meiri orku, tíma
og fjármunum eyða menn einnig í að tryggja sinn hlut af henni. Þegar menn
bítast um sneiðar af síminnkandi köku, breytist ríkið í sundrungarafl, vígvöll
ólíkra hagsmuna. Enn fremur vanmat Hegel mátt frjálsra viðskipta til aðlög-
unar, taumhalds og sköpunar samkenndar, þótt hann gerði sér vissulega grein
fyrir því, að í viðskiptum felst gagnkvæm viðurkenning. A frjálsum mark-
aði verða menn að fullnægja þörfum viðskiptavina sinna jafnvel eða betur
en keppinautarnir. Hafi þeir eitthvað að selja, vöru eða þjónustu, lenda þeir
ekki utangarðs. Matarástin tengir þar saman frekar en náungakærleikurinn.
Haustið 1987 skoðaði ég Pretóríu-borg í Suður-Afríku. Þá réðu hvítir aðskiln-
aðarsinnar landinu. Við leiðsögukona mín ókum fram hjá kvikmyndahúsi. Ég
spurði, hvort þeldökkt fólk fengi aðgang að sömu kvikmyndahúsum og hvítt.
Svarið var, að það hefði nýlega gerst að áeggjan eigenda kvikmyndahúsanna.
Ég hugsaði með sjálfum mér: Hvort skyldi hafa ráðið meira, náungakærleikur
eða löngun eigendanna í fleiri viðskiptavini? Þýskur kaupsýslumaður orðaði
þetta vel á nítjándu öld: Tilhneigingin til að skjóta á náungann minnkar, sjáist
í honum væntanlegur viðskiptavinur.9 Frjáls markaður er einnig vettvangur
margvíslegra samtaka, félaga og fyrirtækja, sem menn geta fundið sjálfa
sig í, ef svo má að orði komast. Þeir festa þar flestir nýjar rætur. Þá verður
markaðurinn einingarafl. Otti Hegels (og síðar Keynes lávarðar) við sífelldar
kreppur reyndist líka ástæðulítill. Sjálfstýring atvinnulífsins er ekki fullkom-
in, en hún er skárri en handstýring stjórnmálamanna.
Rawls og kjör hinna verst settu
Fátækt í hinu borgaralega skipulagi reyndist ekki eins alvarleg og Hegel
hafði talið. Skortur lífsgæða var oftar tímabundinn en varanlegur. Ekki varð
til neinn „herskari umkomuleysingja“, sem lenti utangarðs og ríkið þurfti að
styðja. Einstakir hópar voru ekki dæmdir til að vera ætíð aftastir í röðinni, því
að bilið milli þeirra og annarra hópa var yfirstíganlegt. Víðast á Vesturlöndum
braust þorri manna til bjargálna þrátt fyrir öra fólksfjölgun allt fram á síðari
helming tuttugustu aldar. Velferðarríkið var í rauninni afleiðing af aukinni
velmegun, ekki ráð við eiginlegri fátækt. Það var munaður, sem ríkar þjóðir
leyfðu sér, ekki síst vegna samkeppni stjórnmálaflokka um atkvæði. Það var
til að jafna lífskjör fremur en tryggja bjargarlausu fólki öryggi. Allir nutu
velferðarréttinda óháð efnahag. Slíkt velferðarríki fól í sér eins konar lausn-
argjald, sem ríkt fólk greiddi miðstéttinni, enda hafði hún úrslitaáhrif í stjórn-
málum. En á frjálsum markaði hverfur fátæktarvandinn seint. Hvort tveggja
er, að einhverjir verða ætíð samkvæmt skilgreiningu aftastir í röðinni, þegar