Andvari - 01.01.2008, Blaðsíða 106
104
ANNA JÓHANNSDÓTTIR OG ÁSTRÁÐUR EYSTEINSSON
ANDVARI
inni, eða öllu heldur malbikinu. Á hinn bóginn liggur þessi „klofningur“ þó
enn þvert um íslenska heimsmynd. Hann hefur birst á seinni árum í hruni
sjávarútvegs í þorpum og kaupstöðum (sem höfðu tekið við af sveitabæjum
sem helsti atvinnuvettvangur landsbyggðarinnar) og endurnýjuðum búferla-
flutningi til höfuðborgarsvæðisins. En hann hefur einnig birst nýverið í
umræðum og deilum um byggingu orkuvera og stóriðju (sem á m.a. að bjarga
atvinnulífinu í sumum þessara kaupstaða) og um þá náttúru- og umhverfis-
vernd sem mörgum finnst mála brýnast á okkar dögum. Stundum er þessu
jafnvel stillt upp sem svo að það séu einkum borgarbúar fjarri vettvangi sem
beiti sér fyrir náttúruvernd og skilji lítt aðstæður landsbyggðarfólks sem leiti
nýrra leiða í atvinnumálum. Þessu svara náttúruverndarsinnar gjarnan með
því að benda á að náttúran sé sameign og ekki einungis auðlind þeirra sem
vilja nýta staðbundinn aðgang að henni.
Þessi umræða snýr oftar en ekki að óbyggðum og víðernum landsins og
ljóst er að sú náttúra er fjarlæg mörgum borgarbúum. Hún birtist þeim ef til
vill einna helst í fjölmiðlum; hún er flutt til þeirra í fréttum, frásögnum og
myndefni. í þessari grein er einmitt fjallað um viðlíka flutning, landflutning.
Ekki þó í frétta- og myndmiðlum, heldur í listmiðlum, þar sem upplýsinga-
gildið er ekki í fyrirrúmi en í staðinn kemur fagurfræðileg og menningarleg
áhersla á þá þætti sem vikið var að hér að framan: sjálfsskilning, minningar,
átthaga, gildi einstakra staða og innbyrðis samræðu ólíkra staða í einstakl-
ingsbundnum jafnt sem „þjóðlegum“ skilningi.
Börn náttúrunnar?
Umræddar breytingar á lífsháttum settu óhjákvæmilega mikinn svip á þá
listgrein sem á dýpstar og mestar rætur hér á landi og gjarnan er talin sam-
ofin sögulegum örlögum og sjálfsmynd þjóðarinnar. Bókmenntaleg viðbrögð
má að sjálfsögðu skýrast greina í þeim fjölmörgu skáldverkum sem beinlínis
fjalla um „þjóðflutningana“ úr dreifbýlinu á mölina; um þessi vistaskipti
sem voru mörgum afar sársaukafull, einkum þeim sem yfirgáfu sveitabýli
er verið höfðu í eigu fjölskyldunnar um lengri eða skemmri hríð. Það fólk
kvaddi í senn lífsmáta og landið sjálft; svolítinn skika af íslandi; á vissan hátt
Island í smækkaðri mynd („bú er landstólpi" sagði skáldið). Þetta var staður í
heiminum þar sem fólk var í nánum tengslum við náttúruna - meðal annars
áðurnefnd víðerni (þar sem fé gekk til sumarbeitar), en einnig hina nálægari
náttúru og svo það land sem ræktað var í búskapnum.
Flutningurinn á mölina hlaut að minna á alla þá íslendinga sem yfirgáfu
landið og héldu vestur um haf á síðasta fjórðungi nítjándu aldar og fram á þá
tuttugustu. Þessi hliðstæða vakir undir niðri í skáldsagnaþríleik Jóhannesar