Uppeldi og menntun - 01.09.1993, Qupperneq 19

LOFTUR GUTTORMSSON
Lestrarbók handa alpýðu var borin uppi af ættjarðarást höfundar; hún var gefin út
í tilefni þjóðhátíðarinnar 1874 og naut nokkurs opinbers fjárstuðnings. I íslensku
þjóðfélagi, sem var á þessum tíma skólalaust að kalla, skírskotaði bókin mjög til
almennings: lestrarkunnátta var næsta almenn en á hinn bóginn skorti almenning
sárlega upplýsingar um alla heima og geima til að svala þekkingarfýsn sinni.
Vitnisburðir ævisagna sýna að „Alþýðubókin" - svo var hún kölluð manna á meðal
- naut mikilla vinsælda og varð fjölmörgum uppvaxandi einstaklingum á síðasta
fjórðungi aldarinnar eins konar alþýðuskóli (Guðný Jónsdóttir 1973:24; Ingivaldur
Nikulásson 1952:57; Ólína Jónasdóttir 1946:24).
„ Alþýðubókin" var aldrei hugsuð sem hentugt barnaefni til lestrariðkunar; hún
mun ekki heldur hafa nýst vel í þeim tilgangi þótt ekki væri nema vegna þess hve
letrið var smátt. Undir aldamótin 1900 fundu menn orðið tilfinnanlega fyrir skorti á
hentugu lestrarefni til kennslu. Kennarar og aðrir áhugamenn höfðu reyndar leitast
við að bæta nokkuð úr. Þannig tók Jóhannes Sigfússon kennari saman á árabilinu
1890-1903 þrjú smárit sem hann vænti að mætti nota „sem lestrarkver handa börn-
um."11 Og sjálft aldamótaárið birti landshöfðingi tilkynningu um kennslubækur vel
lagaðar „til notkunar við barnafræðslu í skólum og heimahúsum" (Stjórnartiðindi,
B-deild 1900:1). Hér var m.a. um að ræða Nýjasta barnagullið, litla bók með mynd-
skreyttum frásögum aðallega af dýrum og börnum. Um þetta leyti voru framsæknir
kennarar farnir að kynna kennslufræðilegar hugmyndir þar sem áhersla var lögð á
þýðingu hins hlutbundna og sýnilega fyrir móðurmálskennsluna, sem og á munn-
lega frásögn barnanna af því sem þau hefðu numið; í þessu sambandi var góð
lestrarbók talin „hið ágætasta kennslufæri" (Bjarni Jónsson 1892:12-23). Árið 1901
komu svo út hin fyrstu skólaljóð, búin til prentunar af Þórhalli Bjarnarsyni
biskupi.12 Eins og í pottinn var búið er ekki að undra þótt athygli helsta hugmynda-
frömuðar íslenska barnaskólans, Guðmundar Finnbogasonar, beindist mjög ein-
dregið að mikilvægi lestrarefnis fyrir móðurmálskennsluna.
Sem kunnugt er lagði Guðmundur Finnbogason með ritinu Lýðmentun hug-
myndagrunn að frumvarpi um fræðslu barna sem var lögtekið með nokkrum breyt-
ingum 1907. í þessu riti ræðir hann ítarlega um móðurmálið. Það er, segir Guð-
mundur, „vegurinn sem leiðir til þekkingar á hugsunarhætti og tilfinningalífi
þjóðarinnar, lykillinn að öllu því sem hún á bezt í vísindum, sögu og óði"; íslensk-
una, hið fagra og „þróttauðuga" mál, eigi að kenna æskulýðnum að elska og beita „í
þjónustu háleitra hugsjóna" (Guðmundur Finnbogason 1903:63).
Til þess að ná þessum markmiðum og tryggja framfarir og sálarþroska barn-
anna áleit Guðmundur að lesbókin væri afar mikilsverð, kæmi „næst góðum kenn-
ara ..." Lýsir hann því fjálglega hvernig slík bók þurfi að vera úr garði gerð: hún
þurfi að samsvara andlegum þroska og þörfum nemandans, veita svölun en vekja
jafnframt þorsta eftir meiru; hún eigi að „hreyfa þýðustu strengina og vekja hljóma
11 Jóhannes Sigfússon 1890:[Formáli]. - Smárit þessi, Samlíiiiiigur lianda börnum, voru að efnisvali um margt
forboði Lesbókarinnar sem birtist 1907-1910 (sbr. hér síðar) en þau fluttu miklu minna af íslensku efni.
12 Skóla-ljóð. Kvæðasafn handa unglingum til að lcsa og nema. Sjá Eystein borvaldsson 1988:15-36.
17