Tímarit lögfræðinga - 01.12.1998, Blaðsíða 47

ályktun að Staðarhólsbók hafi ekki verið heimild hinnar nýju löggjafar. Hann
gerir einnig ráð fyrir að einungis eitt handrit hafi verið notað. Ef svo er verður
ljóst að Staðarhólsbók hefur ekki verið höfð til hliðsjónar. Hins vegar er alveg
ástæðulaust að ætla að einungis eitt handrit hafi verið notað. Miklu sennilegra
er að lagamenn þeir sem stóðu að samningu Jónsbókar hafi haft undir höndum
fleiri handrit eins og Olafur Halldórsson telur. Það skýrir einnig hvers vegna sá
sleppti Rannsóknaþætti sem rita lét Staðarhólsbók. Hann hefur verið í öðru
handriti sem endurskoðendur hafa haft að fyrirmynd.
Ef þessi niðurstaða er rétt gegnir nokkurri furðu að jafnmikið skyldi vandað
til slíks bráðabirgðaverks sem ritun Staðarhólsbókar hefur þá verið. Skýringin
kann að vera sú að með því hafi menn viljað gera tvennt: annars vegar sýna
konungi og lögspekingum hans virðingu með því að hafa þetta undirbúnings-
plagg veglega úr garði gert og svo hins vegar að leggja áherzlu á að þeim
ákvæðum sem þar væru skráð yrði fyllsti gaumur gefinn.
Jónsbók var samin í Noregi, en engar heimildir eru til um að Staðarhólsbók
hafi verið þar. Um sögu hennar vita menn ekkert með vissu fyrr en á 16. öld.70
Þannig verður ekkert vitað um það hvort höfundar Jónsbókar hafi haft hana við
höndina. Það haggar þó ekki þeirri niðurstöðu að bókin hafi verið rituð í þeim
tilgangi að hún yrði höfð til hliðsjónar við samningu Jónsbókar. Varla hafa
höfðingjar hér á landi látið verkið algerlega afskiptalaust, þannig að einhver
undirbúningur hlýtur að hafa farið fram hér. Þá er auðvitað hugsanlegt að hún
hafi alls ekki verið notuð úti í Noregi þótt rituð væri í þeim tilgangi.
8. STAÐARHÓLSBÓK OG SÍÐARI AFRIT GRÁGÁSARTEXTA
Ef Staðarhólsbók hefur verið skrifuð í þeim tilgangi sem nú hefur verið lýst er
eðlilegt að spurt sé hvers vegna menn héldu áfram að skrifa upp texta Grágásar,
einstaka þætti, einstök ákvæði og útdrætti allt fram undir 1800. í útgáfu Vilhjálms
Finsens eru birtir textar úr 31 handriti eða við þau stuðzt að öðru leyti og eru meðal
þeirra bæði Konungsbók og Staðarhólsbók. Til viðbótar koma pappírshandrit sem
eru ekki notuð, 73 talsins. Þar á meðal eru afrit Staðarhólsbókar eða hluta úr
henni.71 Ef miðað er við Grágásarútgáfu Vilhjálms Finsens er ljóst að langmest
kveður að uppskrifmm á Kristinna laga þætti, eða kristinrétti hinum foma. Er hann
í handritum ásamt ýmsu öðm lögfræðilegu efni, einkum Jónsbók og Kristinrétti
Áma Þorlákssonar. Á þessu er nærtæk skýring. Kristinréttur fomi gilti í Hólabisk-
upsdæmi allt til ársins 1354, þannig að hann var gildandi lög löngu eftir að Jámsíða
og síðar Jónsbók hafði gengið í gildi. Þess vegna var eðlilegt að hann væri afritaður
á fyrri hluta 14. aldar. En því var einnig haldið áfram á síðari hluta 14. og fram á
15. öld. Þá stóðu mikil átök milli kirkjunnar manna og veraldarhöfðingja. Er sú
skýring líklegust að þar hafi menn talið málstað sínum til framdráttar að hafa hinn
70 Sjá Ólaf Lárusson: „Grágás", bls. 126-27. Fyrsti eigandi Staðarhólsbókar sem vitað er um er
Hólmfríður Erlendsdóttir húsfrú í Stóra-Dal undir Eyjafjöllum.
71 Vilhjálmur Finsen: „Forerindring". Grágás III, bls. XXXVI-LV.
299